“Шинийг сэдэх нууц товчоо” номын хэсгээсээ татаж авахаар Share холбоос тавилаа. Хэрэв бүтнээр нь худалдаж авах бол www.book.gogo.mn дээр тавигдсан байгаа.
Нэгдүгээр бүлэг бүхлээрээ (Өмнөх үг орсон) http://www.4shared.com/file/OL1mncRD/Shiniig_sedeh_nuuts_tovchoo_I_.html
Хоёдугаар бүлэг бүхлээрээ (хавсралтууд орсон) http://www.4shared.com/file/sBSL6pX4/Snihiig_sedeh_nuuts_tovchoo_II.html


Т.Батууг




ШинэСэБО
Шинийг сэдэх нууц товчоо


Хоёрдугаар бүлэг
§ 2.1 Бидний гөжүүд тархи

Энэ бүлэгт ШинэСэБО- ыг эзэмшихийн тулд сэтгэхүйн ямар дасгал хийх тухай, ер нь энэ онолыг эзэмшвэл ямар сэтгэлгээтэй болж болох тухай өгүүлнэ. Өнөө үед эдгээр зарчмуудыг зөвхөн техникийн төдийгүй нийгмийн бусад салбарт ч амжилттай хэрэглэж байгаа юм.

Хүн нүдээр үзээгүй зүйлээ санаандаа төсөөлөхөд, эсвэл мэддэг зүйлээ шинээр, өөрөөр төсөөлж бодоход тун хэцүү байдаг. Жишээ болгож өрөмдөх гэдэг ухагдхууныг авч үзье.

Өрөмдөх гэдэг энэ үгийг уншаад л лав хамгийн түрүүнд мушгиа өрөм Таны толгойд орох биз. Газар өрөмдөх, худаг өрөмдөх гэж хэлэхэд ч мөн адил нөгөө л мушгиа хошуутай, эргүүлдэг өрөм санаанд Тань бууна. Гэтэл геолог хайгуул болон худаг усныхны ихэнхдээ хэрэглэдэг өрөм гээч нь заримдаа шал ондоо, бидний төсөөллөөр бол цүүцтэй төстэй хэлбэртэй, эргүүлдэг биш цохидог байдаг байна.

♦ Уурын тэрэг, төмөр зам гээчийг үзээгүй хөдөөгийн хүүхэд, хотын хүний амнаас сонсоныгоо төсөөлөхдөө, гөлмөн төмөр дэвссэн замаар л том төмөр машин уур савсуулан яваагаар бодсон гэдэг.(Монголын орчин үеийн уран зохиолоос)
♦ Анхны уурын тэрэгний дугуй нь хий эргэхээс сэргийлсэн иржгэр араатай, төмөр зам нь ч араандаа таарсан шүдтэй зохиогдож байсан нь сэтгэхүйн хөшүүн байдлын нэг илрэл юм.

Тэгвэл цоо шинэ зарчмаар ажиллах өрөм шинээр сэдэх хэрэгтэй боллоо гэж бодъё. Таныг шинэ зүйлийн тухай бодоход Тань одоо байгаа өрөмний тухай хуучин төсөөлөл л хамгийн их саад болдог байна. Иймд шинээр сэтгэхийн тулд хуучин зүйлийг санагдуулдаг өрөм, өрөмдөх гэгч үгсийг хэрэглэлгүйгээр өөр цоолох, нүхлэх гэх мэт үгээр солих хэрэгтэй.

Манай монголчууд ингээд, тэгээд, нөгөөдөх нь, юу яагаад, тэрийг энийг гэхчлэн буруу ярьж зөв ойлгож, хагас үгээр л харьцдаг энэ талаар арвин туршлагатай хүмүүс.

Хуучин үгс, нэр зэргийг хэрэглэх нь битгий хэл тэр тухай бодох нь ч хүртэл шинээр сэтгэхэд саад болдог байна.

Таны уншин буй энэхүү номны товчилсон болон шинээр зохиосон үгнүүд нь Танд нэлээд төвөг учруулж байгаа байх. Тухайн цагтаа МонЦаМэ болон ня-бо гэх мэт үгнүүдэд дасахад бас л төвөгтэй байсан болов уу. Цоо шинэ, бүхэл бүтэн шинжлэх ухааныг тайлбарлаж байгааг тооцвол есөн үг хэрэглэсэн нь харьцангуй цөөн юм. Энэ есөн үг нь
- Туршилт алдааны арга ТАА
- Бодис-орон Боорон
- Соронзон орон Соорон
- Цахилгаан орон Ца-орон
- Дулааны орон Ду-орон
- Төгс төгөлдөр шийдэл ТТШ
- Шинийг Сэдэх Бодлогын Онол ШинэСэБО
- Шинийг Сэдэх Бодлогын Алгоритм ШинэСАл
- Шинжлэх ухааны зөгнөл ШУЗ эдгээр юм.

♦ Манай театр урлагийн нэрт зүтгэлтэн Бөмбөгөр ногоон театрын дарга агсан Шаравдоо гуай дэлхийн оюутан залуучуудын анхдугаар их наадамд оролцохоор Герман улс руу явж байхад нь “Та тэр жүжигт тоглож байгаа шигээ Хайл Гитлер гэж мэндэлвээ, Гүден так гэдэг юм шүү, за таны ам болдоггүй шүү” хэмээн бишгүй л захиж, мань хүн ч сахлаа хөдөлгөн, амандаа “Гүден так, гүден так” гээд л гуншиж байж. Гэтэл яг хил дээр очоод бичиг баримтыг нь шалгах хүмүүс орж ирэхэд урдаас нь “Хайл Гитлер” гэж орилон угтсан гэдэг.

Олон удаагийн хичээл, хэлэлцүүлгийн явцад тусгай нэр томъёог биш энгийн хар үг хэрэглэх нь хамгийн үр дүнтэй байсан байна. Өнөөгийн бидэнд бичиг цаасыг хувилах, олшруулах гэдэг үгийг сонсоод л ксерокс гэдэг үг санаанд орно, тэр битгий хэл зарим хүмүүсд шууд л Canon гэсэн компанийн нэр бодогдоно. Харин “Түмний нэг “ киноны Чимид багшид бол хувилах гэдэг үг нь бичиг үсэгтэй хүмүүсийг цуглуулж, тэднээр олон хувь хуулуулах гэж санагддаг байжээ. Мөн “Бургас чавчих байсан юм бол хангинуур сүхээ аваад явж болоогүй юм уу” гэсэн үг ч байдаг.

Сэтгэхүйн хөшүүн чанар гэж нэрлэсэн энэ үзэгдэл мэдээж техникийн системтэй холбоотой гэхээс илүү бидний, хүний өөрийнх нь төрөлх бодгаль чанараас хамаардаг нь тодорхой билээ. Иймээс шинээр сэтгэж, сэдэж байгаа аливаа зүйлд хуучнаасаа салах зорилгоор хойно өгүүлэх тусгай дасгалыг ашиглаж болно.

♦ Хүн амын өсөлт болон цаг уурын өөрчлөлт зэргээс шалтгаалж манай орны ХАА өөрчлөгдөх шаардлагатай болсон нь хэнд ч ойлгомжтой. Зуданд өртдөггүй, байгальдаа дараа болдоггүй, дуртай үедээ тоог нь өсгөөд, боломжгүй бол тоог нь цөөлдөг тийм ХАА-н салбар байж болох уу. Таны санаанд мэдээж таван хошуу мал дээр түшиглэсэн мал аж ахуй түрүүлж орох байх. Гэтэл ХАА гэхээр л заавал таван хошуу мал байх ёстой юу.
Онолын хувьд гахай, тахиа, туулай, зөгий, гургуул, буга, хүдэр юу ч тэжээсэн энэ нь мал аж ахуй мөн юм. Гахай, тахиа, туулай нь хурдан өсөлттэй тул эр, эм нэг хосыг л ялгаж, тэжээж өвөлжүүлээд, бусдыг заазалж, хавар нь дахиад үр төлийг нь үржүүлэх ашигтай биш үү. Зөгийн аж ахуй бүр ч ашигтай, өвөлдөө ичдэг тул зуднаас айлтгүй, нисдэг тул бэлчээрээ талхлаад байдаггүй, харин ч ургамлын ургацыг сайжруулдаг, нэг бүлийг зуны дотор нэлээн хэд болгон үржүүлнэ гэх мэт.

Шинийг сэдэхэд саад болдог сэтгэхүйн хөшүүн чанарыг арилгах, бууруулах зорилготой тусгай дасгал, үйлдэл байдаг байна. Энэ тухай хойно тусгайлан өгүүлнэ.

Хүн ямар нэгэн зүйлийг шинээр сэтгэхдээ, урьд нь мэддэг зүйлээ санаандаа төсөөлөөд, дараа нь түүнийгээ өөрийнхөөрөө сайжруулж өөрчилдэг байна. Ингэхийн оронд юунд хүрэх ёстой, ямар байвал хамгийн төгс төгөлдөр байх вэ гэдгийг эхлээд төсөөлөх нь илүү үр дүнтэй байдаг байна. Тодруулбал бодлогыг хариунаас нь бодож байгаатай адил.

Гэхдээ нэг зүйлийг сануулахад бүтээн туурвих бодлого математикийнхаас ялгаатай нь олон хариутай байж болдог. Иймд Таны олсон хариу ТТШ (төгс төгөлдөр шийдэл)- тэй заавал тохирох албагүй юм. Харин төгс төгөлдөр шийдэлтэй хэр зэрэг дөхсөнөөр уг бодлогыг хэр сайн бодсоноо Та өөрөө дүгнэж чадна.

♦ Шүд угаах зүйл эсвэл холбооны хэрэгсэл зохио гэвэл хамгийн түрүүнд Таны өөрийн хэрэглэдэг ердийн шүдний оо, утас толгойд Тань орж байвал Та бусдын л адил буруу замаар орлоо гэсэн үг. Тэгээд ч тусгай нэр томъёо битгий хэл бидний өдөр тутмын амьдралд хэрэглэгддэг шүдний оо зэрэг зарим нэгэн нэр үг нь биднийг буруу замаар будаа тээлгэдэг. Уг нь анх монгол хэлэнд маш их нунтаг зүйлийг л оо гэж нэрлэж, өвөө эмээ маань одоогийн гутлын тосныхтой төсөөтэй хавтгай саванд савлагдсан, хуурай нунтаг цагаан өнгөтэй оо хэрэглэж байжээ. Одоогийн бид оо гэвэл нялцгай шингэн зуурмаг зүйлийг л төсөөлөн бодох байх. Гэтэл Япон улсад огт оогүйгээр угааж болдог шүдний сойз худалдаанд гарсан.
Холбооны хэрэгслийн хувьд Танд мэдээж утас л хамгийн түрүүнд бодогдоно. Утас гэдэг үг нь хүртэл утастай байсныг зааж байхад одоо зөвхөн нэр нь үлдээд утасгүй “утас” холбооны хөдөлгөөнт хэрэгсэл дэлгэрчээ.

§ 2.2 Гүйлгээ ухаанд суралцах нь

Манай ардын дунд гүйлгээ ухаантай хүн гэсэн хэллэг байдаг. Хөшүүн биш сэтгэхүйтэй хүнийг ингэж нэрлэх болов уу. “Овжин Мятав” гэдэг цуврал өгүүллэг ч байдаг. (Ш.Цэнд-Аюуш. Адтай Мятав)

Харин ШинэСэБО- д ийм сэтгэхүйг бүтээлч сэтгэхүй гэж нэрлэдэг.

Сонирхолтой нь бидний бүтээлч сэтгэхүй гэж нэрлэсэн өөрөөр уран сэтгэх гэж нэрлэж ч болох энэ чадвар нь хүүхэд насанд хамгийн сайн хөгжиж оргилдоо хүрээд нас ахих тусам буурдаг байна. Балчир хүүхэд мөлхөж сураад, дараа нь алхаж, гүйж сурдаг. Гүйж сурсан үедээ мөлхөж чадахаа больж мартдаг. Үүний адил хүүхэд насны уран сэтгэмжийн чадвар насанд хүрэгчдэд тун бага үлдэж, ихэнх үйлдлийг рефлексээрээ хийдэг болдог байна.

Шинийг сэдэхэд сэтгэхүйн хөшүүн чанарыг багасгах, гүйлгээ ухааныг хөгжүүлэх нь чухал байдаг. Учир нь хүн хуучнаасаа салж чадахгүй байгаа төдийгүй шинийг хүлээн авах чадвар муу байна.

ШинэСэБО- д бүтээлч сэтгэхүйг зориудаар хөгжүүлэх сургалтууд байдаг. Энэ сургалт нь: Хэмжээ Хугацаа Өртөг хувиргагч (цаашид ХХӨ хувиргагч гэх)-ээр хичээллэх, санааны хүрдээр зөгнөлт санаа дэвшүүлэх, шинжлэх ухааны зөгнөлт зохиол уншиж бүртгэл хийх гэх мэт байдаг.

ХХӨ хувиргагчийг авч үзэхээс өмнө эдлэл, хэрэгсэл гэсэн хоёр ухагдхуунтай танилцая.

Бид яагаад эдлэл, хэрэгсэл гэж зориудаар авч үзээд байгаагийн учир нь шинийг сэдэх зорилтоо сонгож авахад байгаа юм. Тодруулбал эдлэлийг өөрчлөх нь хэрэгслийг өөрчлөхөөс хэцүү байдаг.

Бооронг бүрдүүлэгч хоёр хэсгийг эдлэл ба хэрэгсэл гэж хуваадаг байна. Өгөгдсөн систем гол үүргээ гүйцэтгэхэд бооронг бүрдүүлэгч хоёр хэсгийн нэг нь боловсруулалтанд орж, нөгөө нь энэ боловсрогдож байгаа эдлэлээ боловсруулах хэрэгсэл болдог.

Бид ХХӨ хувиргагчаар эдлэл, хэрэгсэлийн аль алийг нь хувиргаж үзэх ёстой. Өгөгдсөн системийг илэрхийлэх гол үзүүлэлт, үйлдлийн хугацаа, үйлдлийн нийт үнийг санаандаа арав, зуу дахинаар тус тус өсгөж үзнэ. Ингэснээр системийг төлөөлж бодогддог бидний хуучин төсөөлөл эвдэрч, шинэ санаа олж авах ёстой. Энэ хувиргалт үр дүн өгөхгүй бол цааш нь үргэлжлүүлж 1000 дахин өсгөнө. Бүр хязгааргүй өсгөж, системийн хэмжээг байшин шиг, уул шиг, дэлхий шиг том болгож үзнэ.

Үйлдэл явагдах хугацааг ихэсгэж сар жил болтол удаашруулна. Өртгийг хэт ихэсгэнэ.

Үр дүн нь яаж гарав. Одоо дээрх гурван хэмжигдхүүнийг арав, зуу, мянга дахин багасгаж системийн хэмжээг молекул, атом шиг болтол багасгана. Үйлдлийн хугацааг гэрлийн хурд шиг, хоромхон зуур явагдахаар, үйлдэл өртөггүй шахам явагдахаар болгоно.

Танд ямар шинэ санаа төрөв, шинэ санаагаа хэлэлцэнэ.

Жишээ болгож өрөм гэсэн системийг ХХӨ хувиргагчаар хувиргая. Өрөм гэдэг зүйл нь бидэнд хүн өргөөд даахуйц, цахилгаанаар буюу гараар ажилладаг, тодорхой тооны үнэтэйгээр төсөөлөгддөг.
- Эхний алхам: Өрөмөө арав дахин томруулъя. Хүн өргөж даахгүй том өрөм үүснэ. Өрөмний хошуугаа ч гараар сольж чадахгүй тусгай төхөөрөмж хэрэглэх шаардлага гарна, эсвэл хошуугаа сольдоггүй, янз бүрийн нүхийг ганц хошуугаар өрөмддөг байж болох юм. Нэг санаа оллоо. Одоо өрөмдөх эдлэлээ томруулъя. Арав дахин томруулахад мэдэгдэх үр дүн өгөхгүй байна, зуу дахин томруулъя, их том эдлэл үүслээ, дээр нь өрөм суурилуулж болох нь, бас л нэг санаа. Цааш нь хязгааргүй томруулбал уул шиг том эдлэлтэй болно, уулыг яаж нүхлэх билээ. Уул нүхлэдэг арга бидэнд тохирох уу? Өрөмний маань хошуу хичнээн урт байгаад ч уулыг нүхлэж дийлэхгүй, тэгвэл ийм урт хошууны оронд туяа байж болно. Энэ нь лазер байх нь.
- Хоёрдохь алхам: Өрөмдөх хугацааг арав, зуу дахин уртасгая. Өрөмний хошууг солиход бас л хүндрэлтэй байна, сольдоггүй хошуу руу биднийг түлхэж байна.
- Гуравдахь алхам: Өрөмдөх үнэ хязгааргүй өслөө, гологдол гаргахгүй тулд маш нямбай өрөмдөх, эдлэл дээрээ өрөмдөх хэсгээ сайн тэмдэглэх хэрэгтэй, бас л нэг санаа оллоо.
- Дөрөвдэхь алхам: Өрөм болон эдлэлээ арав, зуу дахин багасгая. Хүний үс шиг нарийхан хошуутай өрөм байж болох уу? Болохгүй нь тодорхой. Дахиад жижгэсгэе, бүр молекул болгоё, молекулаар өрөмдөж болох уу, болно. Их даралттай шахсан хий юм уу шингэнээр өрөмдөж болно.
- Тавдахь алхам: Өрөмдөх хугацааг арав, зуу дахин багасгая. Өрөмний хошуу хурдан эргээд хална, шатна, хөргөх хэрэгтэй, хөргөлттэй өрөм байх нь.
- Зургаадахь алхам: Өртгийг бууруулъя, өртөггүй шахам өрөмдөх, өртөггүй олдох юу байх вэ, агаар байж болно, дахиад хийгээр, шахсан агаараар өрөмдөх санаа гарлаа.

Одоо олсон санаануудаа нэгтгэе. Хошуу нь солигддоггүй, эсвэл огт хошуугүй өөрөөр хэлбэл лазер, даралттай хий, шингэнээр өрөмддөг, өрөмдөх хэсгээ сайн тэмдэглэх зэрэг авууштай санаа гарлаа.

Энэ хувиргагчийг ашигласанаар Та системийн тухай хуучин ойлголтоос салсан байх ёстой.

§ 2.3 Хувиргах хүрд

Хүрд гэж үг нь дугуй зүйлийг илэрхийлдэг байжээ. Гэхдээ тооны үржүүлэхийн хүрд гэж дугариг зүйл биш харин хүснэгт байдгийг бид мэднэ.

ШинэСэБО- ын хувиргах хүрд нь бүтээлч дүрслэлийг хөгжүүлэх сургалтын нэг хэсэг юм. ШинэСэБО- ыг судлахгүйгээр энэ хүрдийг дангаар нь ашиглаж болохгүй. Энэ нь морио үзээгүй байж, эмнэг сургахыг номноос сурна гэсэнтэй адил юм.

Энэ хүрдний нэг тэнхлэг дээр системийн нийтлэг үзүүлэлтийг бичнэ. Жишээлбэл техникийн системийг авч үзэж байгаа бол систем, дэд систем, системийн хөгжих чиглэл, нөхөн сэргэх, эрчим хүч сэргээлт, хөдлөх арга, тархах хүрээ, удирдах хэрэгслийн түвшин, зорилго гэх мэтчлэн бичнэ. Үүнд :
1с – систем
2с - дэд систем
3с - системийн хөгжих чиглэл
4с - нөхөн сэргэх
5с - эрчим хүч сэргээлт
6с - хөдлөх арга
7с - тархах хүрээ
8с- удирдах хэрэгслийн түвшин
9с – зорилго

Эдгээр бүх үзүүлэлтээр сансрын хөлгөөс эхлээд компьютер, өрмийн суурь машин, бөөр орлох төхөөрөмж хүртэл дурын системийн шинжийг тодорхойлж чадна. Авч үзэж байгаа системээс хамааран заримдаа 5-7 үзүүлэлтийг нэмж оруулж болно.

Амьтны тухай системээр жишээ авч байгаа бол эс, эрхтэн, сүрэг, эсээс эрхтэн, нөхөн үржихүй, тэжээл боловсруулах, хөдлөх, мөлхөх, сэлэх, нисэх, хөрс, ус, шим мандал, нэг эсээс үй олон, гаригийн шим мандалын орчилд оролцох гэж тэнхлэгээ байгуулж болох юм. Үүнд :
1ж – эс
2ж – эрхтэн
3ж - сүрэг
4ж - эсээс эрхтэн
5ж - нөхөн үржихүй
6ж - тэжээл боловсруулах
7ж - хөдлөх, мөлхөх, сэлэх, нисэх
8ж - хөрс, ус, шим мандал,
9ж- нэг эсээс үй олон
10ж - гаригийн шим мандалын орчилд оролцох гэх мэт.

Нөгөө тэнхлэг нь дээрх үзүүлэлтүүдийг өөрчлөх мэхүүдийг тусгана. Ихэсгэх, багасгах, хуваах, нэгтгэх, эсрэгээр нь үйлдэх, обьектоос үүргийг нь салгах гэх мэт байж болох юм. Үүнд :
1а – ихэсгэх
2а – багасгах
3а – хуваах
4а – нэгтгэх
5а - эсрэгээр нь үйлдэх
6а - обьектоос үүргийг нь салгах гэх мэт.

Мэхүүдийн жагсаалт нэлээд их тул сургалтад 10-12 мэх л хангалттай байдаг.

Хувиргах хүрдээр бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх жишээ авч үзье. Бид зөгнөлт амьтан бодож олох ёстой байг.

Эхний алхам: Амьтдын нийтлэг үзүүлэлтийг тоочиж бичнэ. Энэ алхмыг бид дээр гүйцэтгэсэн. 1ж-10ж
Хоёрдугаар алхам: Хоёр тэнхлэгийн огтлолцох аль нэг нүдийг сонгон авна. Жишээ нь, нөхөн үржихүй-ихэсгэх буюу 5ж-1а гэсэн нүдийг сонголоо. Энгийн тохиолдолд амьтан маань бидний мэддэг амьтдаас илүү хурдан үржинэ.
Гуравдугаар алхам: ХХӨ үйлдэлтэй төсөөтэй аргаар сонгосон нүдний үзүүлэлтээ хувиргая. Амьтан маань зүгээр ч нэг хурдан үржих биш, бараг “гэрлийн хурдаар” үржиж, тоо томшгүй олон болно, нэг улс битгий хэл бүх дэлхийг бүрхэнэ. Цаашлаад нарны аймгийн гаригуудыг ч бүрхэнэ.
Дөрөвдүгээр алхам: Гарсан үр дүнгүүдээсээ сонгоно. Зөгнөлт зохиолчид таалагдахуйц гайгүй сайн санаа нь бүх дэлхийг амьтан бүрхэх санаа байж болно.
Тавдугаар алхам: Сонгосон санаан дээрээ эхний тэнхлэгийн үзүүлэлтүүдийг нарийвчилж ярилцана. Дэлхийг бүрхсэн амьтан маань ямар эстэй, ямархуу эрхтэнтэй, яаж сүрэглэдэг, юугаар хооллодог, хоолоо яаж боловсруулдаг, ямар орчинд амьдардаг, амьдрах орчиндоо яаж хөдлөдөг гэх мэтчлэн.

Зөгнөлт санаагаа бэлэн боллоо гэж бодохоо бүү яараарай. Одоо эсрэг системийг тодруулна. Тухайлбал энэ зохиомол амьтан яавал устах, ямар амьтнаас айдаг, яаж мөхөх, түүнийг иддэг амьтан байх уу, байвал ямар төрхтэй байх гэх мэтчлэн дараагийн махчин амьтнаа хүрдний эхний тэнхлэгээр бас хувиргана. Цаашлаад энэ махчин амьтныг өөрийг нь яаж номхотгох тухай ч бодож болно. Ингэсний дараа Та Холливудад ч худалдаж болохуйц гайгүй сайн зөгнөлт киноны санаатай боллоо.

Энэ өгүүлсэн зарчмаар шинэ реклам хийх, дизайны шинэ зохиомж гаргах гэх мэт нийгмийн салбарын бусад бодлогуудыг ч бодоход их үр дүнтэй байдаг.


§ 2.4 Шинийг Сэдэх Бодлогын Алгоритм

Төгс машин болон техникийн зөрчлийн тухай ойлголтыг ашигласнаар шинийг сэдэх бодлогыг шийдэх ажиллагааг эрс хялбарчилж болно. Төгс машин нь хайлт хийх чиглэл буюу стратегийг тодорхойлж, техникийн зөрчил нь даван туулах саадыг заадаг. Илрүүлсэн зөрчил өөрөө алга болдоггүй учир арилгах аргыг нь тодруулах шаардлагатай. Үүний тулд ганц дайралт хангалтгүй учир тодорхой дараалалтай тактикаар бодлогыг шийднэ. Чухам ийм тактикийг Шинийг Сэдэх Бодлогын Алгоритм (цаашид ШинэСАл гэж товчилно) өгдөг.

Олон оронтой тооноос квадрат язгуур гаргах баганан аргыг бид дунд сургуульд заалгадаг. Ингэж язгуур гаргахдаа баганан аргаар нэмэх, хасах, үржүүлэх, хуваах дөрвөн үйлдлийг бүгдийг мэддэг байх хэрэгтэйгээс гадна тодорхой дарааллын дагуу бүх үйлдлийг хийх ёстой.

ШинэСАл нь квадрат язгуур гаргахтай л адил тодорхой дэс дарааллаар тодорхой үйлдлүүдийг хийж бодохыг шаарддаг. Эдгээр үйлдлүүдэд бооронгоор шинжлэх, зөрчлийг тодорхойлох, мэдээллийн санг ашиглах гэх мэт бид бүхний урьд нь үзсэн арга, мэх, зарчим ордог.

ШинэСАл нь шинийг сэдэх цор ганц алгоритм бишээс гадна өөрөө ч ШинэСАл -59, ШинэСАл -71, ШинэСАл -85 гэх мэт олон хувилбартай, одоо ч сайжруулагдан шинэ хувилбар гарсаар байгаа юм.

ШинэСАл-85 хувилбарыг тоймлон авч үзье. Энэ алгоритм нь Г.С.Альтшуллер агсан өөрөө биечлэн оролцож боловсруулсан хамгийн сүүлийн хувилбар бөгөөд нийт 9 хэсэг, 2 хавсралттай юм. Үүнд :
1. Бодлогыг шинжлэх
2. Бодлогын загварыг шинжлэх
3. ТТШ болон физик зөрчлийг тодорхойлох
4. Бодис-оронгийн нөөцийг хэрэглэх
5. Мэдээллийн санг хэрэглэх
6. Бодлогыг өөрчлөх болон солих
7. Фикик зөрчлийг арилгах аргыг шинжлэх
8. Олсон хариултаа хэрэглэх
9. Шийдлийн явцыг шинжлэх гэсэн хэсгүүдтэй.

Мөн дараах хавсралттай. Үүнд :
1. Бодлогын загвар дахь хэвийн сөргөлдөөний бүдүүвч
2. Физик зөрчлийг шийдэх болно.

ШинэСАл нь бидний сонирхон байгаа энэ онолын амин сүнс болдог юм. Хэдий ийм боловч номын багтаамж, зорилгоос хамааран энэ алгоритм болон бусад зарим арга, мэхүүдийг товч дурдах төдий өнгөрч байгаадаа уншигч Танаас хүлцэл эрэхийн хамт дараагийн гарах номд дэлгэрүүлэн багтаахаа амлая.

Бодлого 20. Сийлбэртэй мөнгөн аяганы гадна талын жижиг нүхнүүдээр хоолны асгарсан үлдэгдэл орж, эвгүй үнэртээд байна. Яах вэ?

Бодлого 21. Ганган жийпнүүдийн урд, хойд гупер (бампер)- т хавар, намрын цагаар хайлмагтсан цас шороотой холилдон орж хөлдснөөс хуванцар хэсэг нь эвдэрч салж унадаг. Яах вэ?

§ 2.5 ШинэСэБО дахь эсрэгцэл

Муу нь ч миний багш, сайн нь ч миний багш гэж манайхан ярьдаг. Сайн нь үлгэрлэх дуурайлал болохоос гадна, муу нь жигших загвар болно.

Энэ санааг цааш хөгжүүлбэл ТТШ- ийн эсрэг, бас төгс машин, техникийн төгс систем, Төгс Бие Хүн, Эрхэм зорилгын эсрэг ойлголтууд үүснэ. Миний дэвшүүлж байгаа эдгээр эсрэг ойлголтуудыг дурдвал, Хамгийн муу шийдэл, Техникийн бүтэлгүй систем, Хамгийн муу машин, Хамгийн муухай хүн гэх мэт.

Сонирхолтой нь зарим нэг ойлголтууд ШинэСэБО- ын дотор болон гадна урьд нь үүсч бий болсон явдал юм. Жишээ нь: Муухай англи хүн, Муухай америк хүн, Муухай монгол хүн (С.Бат-Эрдэнэ) гэсэн ном бий. Цаашдаа Муухай хүн төрөлхтөн гэж ном ч байх магад. Мөн Англи зэрэг улсад “Хэрэггүй төслийн клуб” гэж байдаг байна. Энэ клуб нь хэнд ч, юунд ч хэрэггүй төслүүдийг цуглуулдаг юм байна.

ШинэСэБО- д ч эсрэг ойлголтууд бий. Ашигтай орон- хортой орон, систем- эсрэг систем цаашилбал ШинэСэБО- ын гол амин сүнс болох зөрчлийг олох нь ч эсрэгийг олж байгаа явдал, бүр цаашилбал ШинэСэБО маань ч өөрөө ТАА- ын эсрэг онол болж үүссэн гэж үзэж болно.

Энэ бүх эсрэг нь олох ёстой, тодорхойлох ёстой Төгс зүйлийн маань эсрэгцэл болсноороо Төгс зүйлийн Төгөлдөр чанарыг улам тодотгож байна.

§ 2.6 Г.С.Альтшуллерийн товч намтар

Генрих Саулович Альтшуллер
1926.10.15 – 1998.09.24

Монголоор Шинийг Сэдэх Бодлогын Онол буюу ШинэСэБО гэж миний товчилж нэрлэсэн энэ онолыг үндэслэн зохиогч Генрих Альтшуллер 1926 онд Ташкент хотод сэтгүүлчийн гэр бүлд төржээ. Г.С.Альтшуллер Баку хотод амьдралынхаа ихэнхийг өнгөрүүлж 1998 онд Петрозаводск хотод нас барсан.



1974 онд Мосфильм студид бүтээсэн “Алгоритм изобретения” хэмээх баримтат киноны кадраас. (Гэрэл зургийг www.altshuller.ru сайтаас авч ашиглалаа.)

Дунд сургуулиа онц дүнтэй төгсөөд Азербайжаны аж үйлдвэрийн дээд сургуульд элссэн ч нэгдүгээр дамжаанаасаа Улаан Армид сайн дураараа явжээ. 1946 онд Агаарийн цэргийн сургуулийг дүүргэж, Баку хот дахь Каспийн усан флотын шинэ санаачлагын хэлтэст патент судлаач, химийн тасгийн захирагчаар алба хаажээ. Энд ажиллаж байхдаа шинийг сэдэх талаар зөвлөгөө өгөх шаардлага анх гарсан гэдэг.

Багаасаа л шинийг сэдэж, анхны шинэ бүтээлийн гэрчилгээгээ 17 настайдаа усанд шумбах аппаратаар авч, кальцийн карбидаар ажилладаг тийрэлтэт хөдөлгүүр бүхий завь, галаар шүршигч буу, хий-дулаанаас хамгаалах скафандр зохион бүтээжээ. Мөн өөрийнхөө анхны бүтээлийн туршигч нь байв. 1950 он гэхэд шинэ бүтээлийн тоо нь арваас хол давжээ.

♦ Арван жилд сурч байхдаа усан онгоцны болон химийн гэсэн дугуйлангуудад нэгэн зэрэг явж улмаар төгсөлтийн шалгалтуудаа өгөх цагт нэг сумаар хоёр туулай буудахаар, ө.х. химийн хөдөлгүүртэй хурдан завь зохион бүтээхээр шийджээ. Санаа нь ч үнэхээр энгийн байсан нь, битүү саванд кальцийн карбид хийж дээрээс нь ус нэмэхэд ацителен үүсч улмаар гал өгөхөд энэхүү тийрэлтэт хөдөлгүүр нь завийг урагшлуулна. Санаагаа хэрэгжүүлэхдээ загвараа цаасаар хийлгүй, ажиллах чадвартай нэг хүний даацтай хөнгөн завь бүтээжээ. Завиа бэлэн болгоод багавтар цөөрмийн эрэг дээр туршигч маань хөдөлгүүртээ гал өгвөл анхандаа ажиллахгүй байж байснаа завь нь гэнэт ёстой л тийрэлтэт хөдөлгүүртэй юм шиг ухасхийж мань хүнийг золоор авч шиджээ. Золоор гэдгийн учир нь өнөөх завь тэр чигээрээ хурдалсаар цөөрмийг гаталж нөгөө эргийг мөргөн дэлбэрчээ...

1946-48 оны үеэс амьдралын зорилго нь ШинэСэБО- ын боловсруулалт болов. ШинэСэБО -ын гол мөрдлөг нь: техникийн системүүд тодорхой хуулиудаар хөгждөг, эдгээр хуулийг тодруулж шинийг сэдэх бодлогыг шийдэхэд хэрэглэж болно. ШинэСэБО- ыг үүсгэж хөгжүүлэхэд, эцэст нь бүтээлч сэтгэлгээний онолыг бий болгоход Г.С.Альтшуллер өөрийн ухамсарт амьдралынхаа ихэнхийг, бараг 50 жилээ зориулжээ.

Тэрээр 1948 онд Сталинд нэгэн нөхрийн хамтаар захиа бичиж ЗХУ дахь шинийг санаачилж байгаа байдлыг эрс шүүмжилжээ. 1950 онд түүнийг баривчилж, шүүлгүйгээр 25 жилийн ял өгчээ. Дөрвөн жил хорьсоны дараа цагаатгаж суллахад Баку хотдоо буцан ирж 1990 он хүртэл амьдарчээ.

♦ Сталинд бичсэн захианы “хариу” маш хурдан ирсэн нь, засан хүмүүжүүлэх лагерьт хорих ял байжээ. Хоригдож байхдаа хоногоор шагнуулах хэдий ч нормт ажлын хүндийг дийлэхгүйгээ ойлгоод үхэх ялтнуудын байдаг хэсэг рүү шилжжээ. Энэ хэсгийн хоригдлууд нь ихэвчлэн биеийн хүчний ажил хийх тэнхэлгүй их дээд сургуулийн багш, профессор, эрдэмтэн голцуу хөгшчүүл байж, тэд хийх ажилгүйгээс өдөр болгон нэг хоёроор нас бардаг байжээ. Г.С.Альтшуллер тэдгээр эрдэмтдээс суралцах хуваарь гаргаад “ганц оюутантай их сургууль” байгуулснаас нь хойш дахиж нэг ч хүн нас бараагүй гэдэг.

Туурвин бүтээх онолоор нийтлүүлсэн анхны өгүүллэг “Туурвин бүтээх онолын сэтгэл зүй” нь 1953 онд хэвлэгдсэн юм. Өгүүлэлдээ анх ШинэСАл (шинийг сэдэх бодлогын алгоритм)-ийн тухай дурдаж, ШинэСАл- аа хөгжүүлэхэд 40 жил ажиллажээ. ШинэСэБО- ын анхны номоо 1961 онд хэвлүүлжээ.

Цагаатсан хэдий ч хоригдож байсан хүнд хийчихмээр ажил тийм амар олддоггүй, зөвхөн түр хийх ажил л олддог байжээ. Ийм нөхцөлд Г.С.Альтшуллер амьдралаа залгуулах хөдөлмөрийг бүтээлч бодлого байдлаар: “Ажил хийж болохгүй, гэхдээ ажил хийх хэрэгтэй” гэж томъёолжээ. Бодлогынхоо хариуг “Зөгнөлт зохиол бичих хэрэгтэй” хэмээн олоод анхны “Икар ба Дедал” зөгнөлөө 1958 онд хэвлүүлжээ. Бүх зөгнөлт зохиолоо Г.Альтов гэсэн зохиолын нууц нэрээр хэвлүүлж байв.

1957-1959 онуудад Азербайжены Барилгын яаманд ажиллаж байхдаа ШинэСэБО- оор анхны сургалт семинараа явуулж, ТТШ гэсэн ухагдхуунаа анх томъёолсон.

1973 онд бүтээлч бодлого шийдэх практикт бооронгийн задаргааг оруулж, 1975 онд бүтээлч бодлого шийдэх стандартыг тус тус оруулжээ.

50- иад оны сүүлээр мэдээллийн сан байгуулсныхаа суурин дээр 1985 онд бүтээлч бие хүний хөгжлийн онол (цаашид БүБиХүХөО гэх)- ын гол цөм болсон бүтээлч бие хүний хөгжил, төлөвшлийн үндсэн чиглэлийг боловсруулсан байна.

1989- өөс 1998 онуудад Инновацийн Ассоциацийн Ерөнхийлөгчөөр ажиллажээ. (Дашрамд дурдахад innovation гэсэн англи үгийг монгол хэлнээ орчуулалгүй, инновац хэмээн хэрэглэж байгааг өөрөө шинэчлэгдэх, өөрөө мандах, өөрөө гэгээрэх гэж буулгах саналыг мэргэн гүүш нарт дэвшүүлж байна. Мөн соёмбо гэсэн үг ч дээрхи утгыг илэрхийлдэг билээ.)

Зөвлөлт засаг нуран унасан 1990- ээд оны үеэс түүний шавь нар гадаадад олноороо гарч, ШинэСэБО- ыг баруунд хөгжүүлснээр инновацийн чиглэлтэй компаниуд техникийн болон нийгмийн бусад салбарт амжилттай ажиллаж, улмаар энэ онолын төрөлх эх орон Оросоос ч давж гарч байна.

§ 2.7 Төгсгөлийн оронд

Чадан ядан эвлүүлж бичсэн анхны номыг маань уншсан Танд баярлалаа. Энэхүү номын маань зарим бодлого, жишээ амьдралаас тасархай, ойлгомж муутай санагдвал, оросоор Теория Решения Изобретательских Задач буюу ТРИЗ гэж товчилдог, Альтшуллер агсны үндэслэсэн энэ онолыг өөрөө сайн эзэмшээгүй мөртөө монголчууддаа хүргэхээр яарсан мөхөс миний чадвар муугийнх байж таарна, Танаас хүлцэл өчье.

Таны маш сайн мэддэг сэдэвтэй бодлогын хариу Танд таалагдахгүй, бодсоноос Тань зөрж байвал энд л шинийг сэдэх, нээлт бүтээл хийх жинхэнэ “шимтэй хөрс” байна, Таныг ирээдүй хүлээж байна гэсэн үг юм.

Та энэ номын бүх санааг нь өөрийн болгож эзэмшлээ ч шинийг сэдэхийн тулд бодож сэтгэх хэрэггүй боллоо гэж ойлгож болохгүй юм. Харин энэ онол эрхэм Танд шинийг сэдэх хүчтэй зэвсэг болно гэдэгт итгээрэй.

Ном маань Танд таалагдвал найзууддаа бэлэглэхийг бүү яараарай, ширээний номоо болгоорой, цуврал номын дараагийнхад дахин уулзах ерөөл дэвшүүлье.

Буян төгөлдөр тэгш жаргал орштугай.

2ОО5 оны хавар Архангай аймгийн
Цэнхэр сумын Харгуйтын уурхайд дуусгав.


1-р хавсралт
Бодлогуудын хяналтын хариу

Бодлого 3. Өвөө маань гүзээтэй тосыг хадаасаар хатгаж үзэхийг зөвлөсөн юм. Хөлдүү аарц мэдээж хатуу, зөөхий бол зөөлөн байна. Ер нь хуруугаараа чанга дарж үзэхэд ч ялгагдана.
Бодлого 4. Хүрээний авгай нар хөлдүү сүүг тавтын зэс зоосоор “зурж” шалгадаг байжээ. Чанар сайтай сүү тослог ихтэй учир зоосон дээр “норохгүй” бөнжигнөнө, чанаргүй тослог багатай сүү “норж” гөлийнө.
Бодлого 5. Хамгийн энгийн арга бол УАЗ-469 машиныхаа дугуйг өөрчилж, цасанд шигдэхээргүй тулах талбай ихтэй болгох юм. Том тэрэгний гадуур хаймаргүй олгойг шууд обуданд углах, эсвэл цасны мотоциклийн резинэн гинжийг тоноглож хийх гэх мэт арга байж болно.
Бодлого 6. Салхины хурдаас хамаарч өнцгөө өөрчилдөг далбаатай салхин үүсгүүр байдаг юм байна.
Бодлого 7. Тэд зүтгүүрээ модон чарган дээр тавиад Сэлэнгэ, Орхон, Туул голуудыг өгсөж мөсөн дээгүүр чирсээр Улаанбаатарт авчирчээ.
Бодлого 8. Туршлагатай жолооч нар дараах аргыг ашигладаг. Үүнд: гадуур хаймар дотор бага зэрэг бензин хийсний дараа болгоомжтойгоор чүдэнз зурж “буудуулсны” дараа насосоор хийлдэг. Мөн урьд нь хийтэй байсан дугуйны хийг нь нэмж чанга хийлээд, энэ дугуйгаа хий авахгүй байгаа дугуйтай шлангаар шууд холбож хийлэх арга байдаг.
Бодлого 9. Сүрэл, өвс зэрэгтэй холисон шар шавраар шууд байшин барьдаг “жан цохих” гэдэг арга байдаг юм байна. (“Хөдөөгийн бизнес мэдээ” сэтгүүлээс)
Бодлого 10. Дулааны эрчимээс цахилгаан гаргах ийм төхөөрөмж орос зэрэг улсад байдаг юм байна. Керосин дэнгийн гадуур угладаг зориулалттай ийм “зай” нь радио гэх мэтийг ажиллуулж чадна.
Бодлого 11. Зуухны гадаргуу нэвт гэрэлтдэг байхад л хангалттай, өөрөөр хэлбэл галд тэсвэртэй шилээр зуухаа хийнэ.
Бодлого 12. Машин тоормозлоход чиргүүл эрчээрээ түрдэг. Энэ хүчийг нь ашиглах хэрэгтэй. Зарим чиргүүлийн гаранд нь угсарсан, ийм зарчмаар ажилладаг тоормоз байдаг.
Бодлого 13. Усны урсгалын хүчийг ашиглаж, голыг гаталгадаг бярвааз байдаг. Бярваазны хошууг урсгалын эсрэг хандуулахад голын ус бярваазны хошуун дээр цохиход, бярвааз голын хөндлөн чиглэлд татлагын дагуу өөрөө шилждэг.
Бодлого 14. Бензин авах гэж байгаа машины дугуйнаас эргэлт авч ажиллуулна. Төхөөрөмжийн хийц нь машины хурдыг хэмждэг суурин төхөөрөмж шиг хэвтээ байрлалтай хоёр бул байж болох юм. Энэ булан дээр машинаа зогсоож, булаа насостойгоо холбоно. Машин араагаа залгахад насос ажиллаж, бензин шахна.
Бодлого 15. Тариа буулгах тавцанг өмнөх бодлогын хариутай адил бултай төхөөрөмжөөр тоноглоно.
Бодлого 16. Хяналтын хариулт одоохондоо байхгүй.
Бодлого 17. Насосоо өөрийг нь “хөвдөг” болгож, завин дээр тоноглоно.
Бодлого 18. Насос нь устай харьцахгүйгээр усаа сордог тийм насосыг сонгоно. Вакуум насос ч байж болох юм.
Бодлого 19. Компьютерт “эргэлддэг” механик диск хэрэглэхээ больж, флаш ашиглаж байгаа, ийм флаштай машины хөгжим удахгүй үйлдвэрлэгдэх байх.
Бодлого 20. Мөнгөн аягаа анх хийхдээ цутгамал ёроолыг нь хөнгөн, гадна орчинд тэсвэртэй материалаар урьдчилан дүүргэнэ. Ийм материал нь сүүлийн үед барилгад хэрэглэдэг шахдаг хөөс байж болно.
Бодлого 21. Гупер (бампер)-ийн дотор талыг шахдаг хөөсөөр урьдчилан дүүргэнэ. Эсвэл энэ зайг ашиглан багажны сав хийнэ.

2-р хавсралт
Зарим физик үйлчлэл болон үзэгдлийг шинийг сэдэх бодлогод хэрэглэх хүснэгт
(Альтшуллер Г.С. Творчество как точная
наука номноос авч ашиглалаа.)


Шаардагдаж буй үйлчлэл, шинж Физикийн үзэгдэл, үйлчлэл, хүчин зүйл, арга
1. Дулааныг хэмжих Дулааны тэлэлт ба түүгээр өөрчлөгддөг өөрийн хэлбэлзлийн давтамж. Илч-дулааны үзэгдэл. Цацаргалтын спектр. Бодисын оптик, цахилгаан, соронзон шинжийн өөрчлөлт. Кюрийн цэгийг дайрсан хувиралт. Гопкинс ба Баркхаузений үйлчэл
2. Дулааны хэмийг бууруулах Төлөв хувиралт. Жоуль-Томсоны үйлчлэл. Ранкийн үйлчлэл. Соронзон дулааны үзэгдэл. Илч-дулааны үзэгдэл.
3. Дулааны хэмийг өсгөх Цахилгаан соронзон нөлөөлөл. Хуйларсан гүйдэл. Гадаргуугийн үйлчлэл. Диэлектрик халаалт. Электроноор халаалт. Цахилгаан цэнэгжүүлэлт. Цацаргалтыг бодисоор шингээх. Илч-дулааны үзэгдэл.
4. Дулааны хэмийг тогтворжуулах Төлөвийн хувиралтууд (Кюрийн цэгийг дайрсан хувиралтыг оролцуулна)
5. Обьектийн шилжилт ба
байрлалыг тогтоох Гадаад оронг хувиргадаг (люминофорууд) болон өөрийн оронг үүсгэдэг (ферросоронзон) хялбар илрэх тэмдэг- бодисуудыг оруулах. Гэрэлтэх ба гэрэл ойлгох. Фото үйлчлэл. Хэв гажилт. Рентген ба радио идэвхит цацаргалт. Люминесценц. Цахилгаан ба соронзон оронгийн өөрчлөлт. Цахилгаан цэнэгжүүлэлт. Допперийн үйлчлэл
6. Обьекийн шилжилтийг удирдах Обьектод буюу обьекттой холбосон ферро соронзонд соронзон оронгоор үйлчлэх. Цэнэглэгдсэн обьектод цахилгаан оронгоор үйлчлэх. Хий ба шингэнээр даралтыг дамжуулах. Механик хэлбэлзэл. Төвөөс зугатах хүчнүүд. Дулааны тэлэлт. Гэрлийн даралт
7. Хий ба шингэний хөдөлгөөнийг удирдах Капилляр чанар. Осмос. Томсын үйлчлэл. Бернуллийн үйлчлэл. Долгиолог хөдөлгөөн. Төвөөс зугатах хүчнүүд. Вайссенбергийн үйлчлэл
8. Аэрозоль урсгалыг удирдах (тоос, утаа, манан) Цахилгаанжуулалт. Цахилгаан ба соронзон орон. Гэрлийн даралт
9. Хольцыг хутгах. Уусмал үүсгэх Хэт авиа. Кавитац. Диффуз. Цахилгаан орон. Ферро соронзон бодистой хослуулсан соронзон орон. Электрофорез. Солюбилишүүлэх
10. Хольцыг ялгах Цахилгаан ба соронзон сепарац. Цахилгаан ба соронзон орны үйлчлэлд чичирч буй тусгаарлагч- шингэний нягтын өөрчлөлт. Төвөөс зугатах хүчнүүд.
Сорбц. Диффуз. Осмос
11. Обьектийн байрлалыг тогтворжуулах Цахилгаан ба соронзон орон. Цахилгаан ба соронзон оронд хатуурдаг шингэнд тогтоох. Гироскопын үйлчлэл. Тийрэлтэт хөдөлгөөн
12. Хүчний үйлчлэл. Хүчний тохируулга. Их даралт үүсгэх Ферро соронзон бодисоор дамжуулж соронзон оронгоор үйлчлэх. Төлөв хувиралт. Дулааны тэлэлт. Төвөөс зугатах хүчнүүд. Соронзон оронд буй соронзон ба цахилгаан дамжуулдаг чичирч байгаа шингэний нягтыг өөрчлөх замаар гидростатик хүчийг өөрчлөх. Тэсрэх бодис хэрэглэх. Цахилгаан шингэний үйлчлэл. Оптик- шингэний үйлчлэл. Осмос
13. Үрэлтийг өөрчлөх Жонсон-Рабекийн үйлчлэл. Цацаргалттай харилцан үйлчлэх. Крагелийн үзэгдэл. Хэлбэлзэл
14. Обьектийг эвдэх Цахилгаан цэнэгжүүлэлт. Цахилгаан шингэний үйлчлэл. Резонанс. Хэт авиа. Кавитац. Нөлөөллийн цацаргалт
15. Механик ба дулааны эрчмийг нөөцлөх Уян хэв гажилт. Гироскопийн үйлчлэл. Төлөв хувиралт
16. Эрчим дамжуулалт :
Механик, дулаан, цацрагын, цахилгаан Хэв гажилт. Хэлбэлзэл. Александрийн үйлчлэл. Долгиолог хөдөлгөөн, үүнд цохих долгион. Цацаргалт. Дулаан дамжуулалт. Конвекц. Гэрэл ойлгох үзэгдэл (гэрэл дамжуулагч). Нөлөөллийн цацаргалт. Цахилгаан соронзон нөлөөлөл. Хэт дамжуулал
17. Хөдөлгөөнтэй (хувирдаг) болон хөдөлгөөнгүй (хувирдаггүй) обьектууд хооронд харилцан үйлчлэл тогтоох Цахилгаан соронзон орон ашиглах (“бодисуудын “ биш “оронгуудын” холбоонд шилжих)
18. Обьектийн хэмжээг хэмжих Хэлбэлзлийн өөрийн давтамжийг хэмжих. Цахилгаан ба соронзон тэмдэгээр тэмдэглэх ба бүртгэх
19. Обьектуудын хэмжээний өөрчлөлт Дулааны тэлэлт. Хэв гажилт. Соронзон ба цахилгаан стрикац. Пьезо цахилгаан үйлчлэл
20. Гадаргуугийн шинж ба байдлын хяналт Цахилгаан цэнэгжүүлэлүт. Гэрэл ойлголт. Электроны эмисс. Маурын үйлчлэл. Цацаргалт
21. Гадаргуугийн шинжийн өөрчлөлт Үрэлт. Адсорбц. Диффуз. Баушенгерийн үйлчлэл. Цахилгаан цэнэгжүүлэлт. Механик ба акустик хэлбэлзэл. Хэт ягаан цацаргалт
22. Эзлэхүүн дэх шинж ба байдлын хяналт Судлаж байгаа бодисуудын шинж ба байдлаас хамаардаг өөрийн оронг үүсгэдэг (ферро соронзон) болон гадаад оронг өөрчилдөг (люминофор) тэмдэг- бодисуудыг оруулах. Обьектийн шинж ба бүтцийн өөрчлөлтөөс хамаарч хувийн цахилгаан эсэргүүцэл өөрчлөгдөх. Гэрэлтэй харилцан үйлчэх. Цахилгаан ба соронзон оптик үзэгдэл. Туйлширсан гэрэл. Рентген ба радио идэвхт цацаргалт. Элезктроны парасоронзон ба цөмийн соронзон резонанс. Соронзон налархай үйлчлэл. Кюрийн цэгийг дайруулж хувиргах. Гопкинс ба Баркхаузений үйлчлэлүүд. Обьектийн өөрийн хэлбэлзлийн давтамжийг хэмжих. Хэт авиа, Мёссбауэрийн үйлчлэл. Холлын үйлчлэл
23. Обьектийн эзлэхүүнт шинжийг өөрчлөх Цахилгаан ба соронзон орны үйлчлэл доор шингэний (чичирдэг нягт, зунгааралттай) шинжийг өөрчлөх. Ферро соронзон бодис оруулах ба соронзон оронгоор үйлчлэх. Дулааны тэлэлт. Төлөв хувиралт. Цахилгаан орны үйлчлэл доор ионжуулах. Хэт ягаан, рентген, радио идэвхт цацаргалт. Хэв гажилт. Диффуз. Цахилгаан ба соронзон орон. Баушенгерийн үйлчлэл. Дулаан цахилгааны, дулаан соронзоны, соронзон оптикийн үйлчлэлүүд. Кавитац. Фото хромын үйлчлэл. Дотоод гэрлийн үйлчлэл.
24. Өгөгдсөн бүтцийг зохиох. Обьектийн бүтцийг тогтворжуулах Долгионы интерференц. Зогсогч долгион. Маурын үйлчлэл. Соронзон орон. Төлөв хувиралт. Механик ба акустик хэлбэлзэл. Кавитац
25. Цахилгаан ба соронзон орны нөлөөжүүлэл Осмос. Биеийг цахилгаанжуулах. Цахилгаан цэнэгжүүлэлт. Пьезо ба сегно цахилгаан үйлчлэл. Электрон. Электроны нэвчилт. Цахилгаан оптик үзэгдэл. Гопкинс ба Баркхаузений үйлчлэл. Холлын үйлчлэл. Цөмийн соронзон резонанс. Гиро соронзон ба соронзон оптик үзэгдэл
26. Нөлөөллийн цацаргалт Оптик- акустикийн үйлчлэл. Дулааны тэлэлт. Фото үйлчлэл. Люминесценц. Фото налархай үйлчлэл
27. Цахилгаан соронзон цацаргалтыг өдөөх Жозефсоны үйлчлэл. Нөлөөлсөн цацаргалтын үзэгдэл. Хонгилын үйлчлэл. Люминесценц. Ганны үйлчлэл. Черенковын үйлчлэл
28. Цахилгаан соронзон оронгоор удирдах Экранжуулалт. Орчны төлөвийг өөрчлөх, жишээлбэл түүний цахилгаан дамжуулалыг өсгөх болон бууруулах. Оронгуудтай харилцан үйлчлэлцэж байгаа биеийн гадаргуугийн хэлбэрийг өөрчлөх
29. Гэрлийн урсгалаар удирдах. Гэрлийг багцлах Гэрлийг хугалах ба ойлгох. Цахилгаан–соронзон оптикийн үзэгдэл. Фото налархай, Керра ба Фарадейгийн үйлчлэлүүд. Ганнагийн үйлчлэл. Франц-Келдышийн үйлчлэл
30. Химийн хувирлыг идэвхжүүлэх Хэт авиа. Кавитац. Хэт ягаан, рентген, радио идэвхт цацаргалт. Цахилгааны цэнэгжүүлэлт. Цохих долгион. Мицелляр катализ


3-р хавсралт
ШинэСэБО нэр томъёоны толь
(Орос, англи, герман хувилбарыг Г.С.Альтшуллер сангийн сайтаас авч ашиглалаа.)


№ Русский English Deutsch Монгол
1. Алгоритм решения изобретательских задач (АРИЗ) Algorithm of Inventive Problem Solving (ARIZ) Der Algorithmus fuer die Loesung der erfinderischen Problemen (ARIZ) Шинийг сэдэх алгоритм (ШинэСАл)
2. Анализ вепольный (вепанализ) Substance-Field (Su-Field) analysis Die Stoff / Feld - Analyse Бооронгоор шинжлэх
3. Анти-система Anti-system Das Antisystem Эсрэг систем
4. Биологический эффект Biological effect Der biologische Effekt Био үйлчлэл
5. Бисистема Bi-system Das Bisystem Хос систем
6. Большая Неожиданность Great Surprise Die grosse Ueberraschung Их Санамсаргүй
7. Ведущая область техники Leading field of technology Die fuerende Technik-Branche Техникийн тэргүүлэх салбар
8. Веполь Su-Field Der Stofel Боорон
9. Вещественно-полевые ресурсы Substance-Field resources Die Stoff / Feld - Ressourse Бодис- оронгийн нөөц
10. Вепольная формула Su-Field formula Die Stoff / Feld - Formel Бооронгийн томъёо
11. Вещество Substance Der Stoff Бодис
12. Внешние обстоятельства External conditions Die aeussere Umstaende Гадаад байдал
13. Геометрический эффект Geometrical effect Der geometrische Effekt Геометрийн үйлчлэл
14. Главный производственный процесс Main manufacturing process Der Hauptproduktions-prozess Үйлдвэрлэлийн гол ажиллагаа
15. Графическое изображение веполя Su-Field diagram Die grafische Darstellung des Stofels Бооронгийн зурган дүрслэл
16. Графическая схема технического противоречия (ТП) Diagram (model) of a system contradiction Техникийн зөрчлийн зурган бүдүүвч
17. Достойная цель Worthy goal Das Wuerdigziel Эрхэм зорилго
18. Достройка веполя Completion of a Su-Field Die Fertigbau des Stofels Боорон гүйцээлт
19. Жизненная Стратегия Творческой Личности Life Strategy of creative individual Бүтээлч Бие хүний Амьдралын Зорилт
20. Задача-аналог Analogous problem Ижилтгэл- бодлого
21. Задача изобретательская Inventive problem Die erfinderische Aufgabe Бүтээлч бодлого
22. Задача инженерная Engineering problem Инженерийн бодлого
23. Задача максимальная (макси-задача) Maximal-problem (Maxi-problem) Томруулах бодлого (том бодлого)
24. Задача микро Micro-problem Бичил бодлого
25. Задача минимальная (мини-задача) Mini-problem Жижгэсгэх бодлого (жижиг бодлого)
26. Задачи нетиповые / нестандартные Non-routine problems Хэвийн бус, стандарт бус бодлого
27. Задачи типовые / стандартные Standard problems Хэвийн, стандарт бодлого
28. Законы развития технических систем: Laws of Technical System Evolution Техникийн систем хөгжих хуулиуд
28.1. Закон полноты частей системы Law of system completeness Системийн хэсэг бүрдэх хууль
28.2. Закон “энергетической проводимости” системы Law of “energy conductivity” Системийн “эрчим дамжих” хууль
28.3. Закон согласования ритмики частей системы Law of coordination (harmonization) of rhythms Системийн хэсгүүдийн хэлбэлзэл тохирох хууль
28.4. Закон увеличения степени идеальности системы Law of increasing degree ofsystemideality Систем төгөлдөржих хууль
28.5. Закон неравномерности развития частей системы Law of non-uniform evolution of sub-systems Системийн хэсгүүдийн өрөөсгөл хөгжих хууль
28.6. Закон перехода в надсистему Law of transition to a super-system (higher-level system) Дээд системд дэвших хууль
28.7. Закон перехода с макроуровня на микроуровень Law of transition to a micro-level Үлэг түвшингээс бичил түвшинд шилжих хууль
28.9. Закон увеличения степени вепольности Law of increasing Su-Field interactions Бооронгийн зэрэг ихсэх хууль
28.10. Закон S-образного развития Law of evolution along the S-curve S- хэлбэрээр хөгжих хууль
29. Идеальный конечный результат (ИКР) Ideal End Result (IER) Die ideale End-Loesung (IEL) Төгс Төгөлдөр Шийдэл (ТТШ)
30. Изделие Object Die Erzeugniss Эдлэл
31. Икс-элемент X-element X-Element Икс- элемент
32. Инерция мышления Psychological inertia Сэтгэхүйн хөшилт
33. Инструмент Tool Das Werkzeug Хэрэгсэл
34. Качества Творческой Личности Qualities of a creative individual Бүтээлч Бие хүний Чанар
35. Конфликты типовые Typical system conflicts (engineering contradictions, technical contradictions) Хэвийн сөргөлдөөн
36. Конфликтующая пара Conflicting pair Сөргөлдөгч хос
37. Концепция максимального движения вверх Concept of vertical mobility Өөдлөх их тэмүүллийн баримтлал
38. Машина идеальная Ideal machine Die ideale Maschine Төгс машин
39. Метод моделирования маленькими человечками Modeling with “smart little people” Жижиг хүнэнцрээр загварчлах арга
40. Модель изобретательской задачи Model of an inventive problem Бүтээлч бодлогын загвар
41. Моносистема Mono-system Дан систем
42. Многоэкранная схема Multi-screen diagram Олон дэлгэцт бүдүүвч
43. Неалгоритмические методы Non-algorithmic methods Алгоритмын бус аргууд
44. Обострение противоречия Intensification of contradiction Зөрчлийг хурцатгах
45. Оперативное время Operation time Үйлдэлт хугацаа
46. Оперативная зона Operational zone Үйлдэлт бүс
47. Оператор РВС “Size-Time-Cost” Technique ХХӨ (хэмжээ, хугацаа, өртөг) хувиргагч
48. Оператор системный System Analysis Technique Системийн хувиргагч
49. Оценка разработок по ТРИЗ Evaluation of TRIZ developments Гүйцэтгэлийн ШинэСэБО дүн
50. Поле Field Das Feld Орон
51. Полисистема Poly-system Цуглаа систем
52. Прием Inventive principle Das Verfahren Мэх
53. Прием на макроуровне Inventive principle used on a macro-level Үлэг түвшний мэх
54. Прием на микроуровне Inventive principle used on a micro-level Бичил түвшний мэх
55. Постановка задачи Problem statement Die Aufgabestellung Бодлогын өгөгдөл
56. Прогноз Forecast, prediction Die Prognose Баримжаалал
57. Противоречия (виды): Contradictions (types): Der Widerspruch Зөрчил (төрлүүд):
57.1. Противоречие административное Administrative contradiction Хэрэгжүүлэлтийн зөрчил
57.2. Противоречие техническое Technical contradiction Der technische Widerspruch Техникийн зөрчил
57.3. Противоречие физическое Physical contradiction Der physikalische Widerspruch Физик зөрчил
58. Пустота Void Хоосон
59. Развитие Творческого Воображения Development of creative imagination Бүтээлч Дүрслэлийн Хөгжил
60. Разрешение противоречия Conflict (contradiction) resolution Die Loesung des Widerspruches Зөрчлийн шийдэл
61. Разрушение веполя Su-Field breakup Бооронг эвдэх
62. Регистр НФ-идей A list of science fiction ideas ШуЗ (Шинжлэх Ухааны Зөгнөл)- ийн бүртгэл
63. Ресурсы Resources Die Ressourse Нөөцүүд
64. Сводная картотека Composite card index Хураангуй бүртгэл
65. Система техническая Technical system Das technische System Техникийн систем
66. Система приемов System of inventive principles Мэхүүдийн систем
67. Ситуация изобретательская Inventive situation Die erfinderische Situation Бүтээн туурвихуйн байдал
68. Согласование ритмики Rhythm coordination Хэлбэлзлийн зөвшилцөл
69. Специальный термин (спецтермин) Special (professional) term Мэргэжлийн нэршил
70. Стандарт (на решение изобретательских задач) Standard for solving inventive problems Бүтээлч бодлого шийдэх стандарт
71. Схемы типичных конфликтов в моделях задач Diagrams of typical conflicts in the models of problems Бодлогын загвар дахь хэвийн сөргөлдөөний бүдүүвч
72. S-образная кривая(термин активно использовался в ТРИЗ, хотя был предложен ранее другими авторами) S-curve S- хэлбэртэй муруй (хэдийгээр нэр томъёог өөр зохиогч урьд нь санал болгосон ч ШинэСэБО- д өргөн хэрэглэгдсэн)
73. Таблица основных приемов для устранения типовых технических противоречий Contradiction (conflict) matrix Техникийн хэвийн зөрчлийг арилгах үндсэн мэхнүүдийн хүснэгт
73а. Теория Развития Творческой Личности (ТРТЛ) Theory of Creative Life Strategy (TCLS) Бүтээлч Бие Хүн Хөгжих Хууль
74. Теполь T-Field Ду- орон (дулааны орон)
75. ТРИЗ TRIZ TRIZ (Theorie fuer die Loesung der erfinderischen Problemen) ШинэСэБО
76. Указатели эффектов Indexes of effects Үйлчлэл заагч
77. Уровень изобретательских задач Level of inventions Nivea der erfinderischen Aufgaben Бүтээлч бодлогын түвшин
78. Усиленная формулировка конфликта Intensified conflict (contradiction) Сөргөлдөөнийг хүчитгэж томъёолох
79. Фантограмма Fantogram Хувиргах хүрд
80. Феполь Fe-Field Соорон (соронзон орон)
81. Физический эффект Physical effect Der physikalische Effekt Физик үйлчлэл
82. Фонд Достойных Целей The Bank of Worthy Goals Эрхэм Зорилтын Сан
83. Фонд информационный TRIZ databases Мэдээллийн Сан
84. Химический эффект Chemical effect Der chemische Effekt Хими үйлчлэл
85. Четырехэтажная схема создания фантастических идей Four-level algorithm for generating sci-fi ideas Зөгнөлт санаа зохиох дөрвөн давхар бүдүүвч
86. Шаг назад от ИКР Step back from IFR ТТШ- ээс алхам ухрах
87. Эвристика Heuristics Нээлт судлал
88. Эполь E-Field Ца- орон (цахилгаан соронзон орон)
89. Эффект Effect Der Effekt Үйлчлэл

4-р хавсралт
Шинийг сэдэх мэхүүдийн товч жагсаалт

1. Бутлах мэх
А. Обьектийг үл хамаарах хэсгүүдэд хуваах
Б. Обьектийг задардаг болгох
В. Жижиг хэсгүүдийг ихэсгэх
2. Зайлуулах мэх
Саад болж байгаа эсвэл хэрэгтэй ганц зүйлээ зайлуулах
3. Хэсгийн шинжийн зарчим
А. Нэгэн төрлийн бүтцээс нэгэн төрөл бус руу шилжих
Б. Обьектийн өөр хэсгүүд өөр үүрэгтэй болох
В. Обьектийн хэсэг бүр нь өөртөө тохирсон орчинд орших
4. Тэгш бусын зарчим
5. Нэгтгэх зарчим
А. Обьектийн нэгэн төрөл буюу шилжсэн үйлдлийг холбох
Б. Обьектийн нэгэн төрөл буюу шилжсэн үйлдлийг нэгтгэх
6. Нийцлэгийн зарчим
Обьект нь янз бүрийн үүрэг гүйцэтгэснээр бусад обьектийн хэрэгцээ үгүй болох
7. Угсрах зарчим
А. Нэг нь нөгөөдөө, энэ нь бас гуравдахь дотроо байрлана.
Б. Нэг обьект нь нөгөөгөө нэвт гарах
8. Эсрэг жингийн зарчим
А. Обьектийн жинг өргөх хүч бүхий өөр обьекттой тэнцвэржүүлэх
Б. Обьектийн жинг орчинтой тэнцвэржүүлэх (хий, шингэний болон бусад хүч)
9. Урьдчилан хүчитгэх зарчим
Ажлын үед тохиромжгүй хүчлэлийг обьектод урьдчилан олгох
10. Урьдчилан гүйцэтгэх зарчим
А. Обьектод шаардлагатай өөрчлөлтийг өмнө нь хийх
Б. Обьектуудыг урьдчилж ашигтай байрлалд тараах
11. Ослоос хамгаалах дэрний зарчим
Обьектийн найдварт ажиллагааг урьдчилан ослоос сэргийлэх. Автомашины суудлын даруулга, хийн дэр мөн салхины аюулгүй шил нь энэ мэхийн жишээ болно.
12. Дүйцүүлэх зарчим
Ажлын нөхцлийг нь өргөх, буулгах шаардлагагүй болгон өөрчлөх
13. Эсрэгийн зарчим
А. Голлох үйлчлэлийн эсрэг үйлчлэлийг хэрэгжүүлэх. Малыг хөлдөөсөн тамгаар тамгалах жишээ байна.
Б. Обьектийн хөдлөдөг хэсгийг хөдлөдөггүй, хөдлөдөггүй хэсгийг хөдлөдөг болгох
В. Обьектийн хөл толгойг урвуулах
14. Бөмбөрцгийн зарчим
А. Обьектийн шулуун хэсгийг хавтгай, тэгш гадаргууг бөмбөрцөг, гонзгой, шоо хэлбэртэй хэсгийг бөмбөлөг хэлбэртэй болгох
Б. Үрэл, бөмбөлөг, ороомог ашиглах
В. Хуйлруулах, төвөөс зугатах хүч ашиглах
15. Эрчлэх зарчим
А. Обьектийн (эсвэл орчний) шинж нь ажлын үе бүрд тохирмжтойгоор өөрчлөгдөх ёстой
Б. Обьектийн хэсгүүдийг харилцан шилжихээр задлах
16. Тухайлсан буюу илүүдлийн зарчим
17. Өөр хэмжигдэхүүнд шилжих зарчим
А. Шулуунаар шилжихэд төвөгтэй бол хавтгайд шилжүүлэх
Б. Нэг давхрыг олон давхар болгох
В. Обьектийг хазайлгах, “бөөрөөр” нь хэвтүүлэх
Г. Өгөгдсөн хавтгайн эсрэг талыг ашиглах. Жишээ нь хоёр талдаа бичлэгтэй CD гарсан байна.
Д. Зэргэлдээх хавтгайд тусах гэрлийг ашиглах
18. Механик хэлбэлзлийг ашиглах
А. Обьектийг хэлбэлзэлд оруулах
Б. Хэлбэлзэж байгаа бол давтамжийг өсгөх
В. Резонансыг ашиглах
Г. Механик хэлбэлзлийн үүсгүүрийн оронд пьезо үүсгүүр ашиглах
Д. Хэт авианы хэлбэлзлийг цахилгаан соронзон талбайтай хослуулах
19. Үелэх ажиллагааны зарчим
А. Тасралтгүй ажиллагааг үечлэх
Б. Үечилсэн ажиллагааны үечлэлийг өөрчлөх
В. Импульс хоорондын зайг ашиглан өөр үйлчлэл гүйцэтгэх. Жишээ нь киноны кадр хоорондуур 25 дахь кадр гаргаж архины эсрэг эмчилгээ хийх байна.
20. Ашигтай үйлчлэл тасалдахгүй байх зарчим
А. Ажлыг тасалдалгүй гүйцэтгэх (байнга дүүрэн ачаалалтай байх)
Б. Завсрын болон хоосон явалтыг арилгах
21. Хурдасгах зарчим
Ажиллагааг эсвэл аль нэг хэсгийг нь хурдасгах
22. Хөнөөлийг эерүүлж ашиглах зарчим
А. Хөнөөлтэй хүчин зүйлийг эерэг үйлчлэл гаргахад ашиглах
Б. Хөнөөлтэй хүчин зүйлийг өөр хөнөөлтэй хүчин зүйлтэй нэмж арилгах
В. Хөнөөлтэй хүчин зүйлийн хэмжээг хөнөөлгүй болтол нэмэгдүүлэх
23. Буцах холбооны зарчим
А. Буцах холбоо оруулах
Б. Буцах холбоо байгаа бол өөрчлөх
24. Зуучлагчийн зарчим
Завсрын дамжуулагч обьект ашиглах
25. Өөртөө үйлчлэх зарчим
А. Обьект өөртөө үйлчлэх
Б. Хаягдал (эрчим хүч, бодис) ашиглах
26. Хуулбарлах зарчим
А. Олдоц ховор, үнэтэй, хэврэг обьектийг элбэг, хямд, бөхөөр солих
Б. Обьектийг гэрэл зургаар нь солих, ингэхдээ масштабыг нь өөрчлөх
В. Нүдэнд харагдахгүй гэрэл зургийг харагдах болгож өөрчлөх
27. Элэгдэх хямдхан хэсгүүдээр элэгддэггүй үнэтэй хэсгийг орлуулах
28. Механик хэсгүүдийг солих
А. Механик хэсгүүдийг оптик, акустик, “үнэрийн” болгох
Б. Цахилгаан , соронзон, цахилгаан-соронзон үйлчлэл
В. Хөдлөхгүй хэсгийг хөдлөх, тодорхой бүтэцгүйг бүтэцтэй болгох
Г. Соронзон чанартай материалын хослол ашиглах
29. Хий болон шингэний хийц ашиглах
Обьектийн хатуу хэсгийн оронд хий, шингэн ашиглах
30. Нимгэн бүрхүүл, хальс ашиглах
А. Эзлэхүүнт обьектоос бүрхүүл, хальс руу шилжих
Б. Обьектийг гадна орчноос нимгэн бүрхүүл, хальс хэрэглэн тусгаарлах
31. Сүвэрхэг материал хэрэглэх
А. Обьектийг сүвэрхэг хийх
Б. Хэрэв сүвэрхэг байсан бол сүвийг өөр бодисоор дүүргэх
32. Будгийг өөрчлөх зарчим
А. Обьектийн эсвэл орчны будгийг өөрчлөх
Б. Обьектийн эсвэл орчны тунгалаг чанарыг ихэсгэх
В. Харагдахдаа муу обьектийг нэмж будах буюу ажиллагаанд будагч нэмэлт нэмэх
Г. Хэрэв будагч нэмэлт байсан бол тэмдэгт атом ашиглах
33. Нэгэн төрөл байх зарчим
Харилцан үйлчлэх обьектууд ижил буюу төстэй материалаар хийгдэх
34. Хэсгүүдийг огтлох, сэргээх зарчим
А. Обьектийн үүргээ гүйцэтгэсэн хэсэг нь огтлогдох, уусах, уурших замаар хаягдах. Жишээ нь сансрын угсраа пуужин ажиллаад дуусахаараа хаягддаг.
Б. Обьектийн зарцуулагдсан хэсгийг ажлын явц дунд сэргээх
35. Обьектийн физик- химийн үзүүлэлтийг өөрчлөх
А. Обьектийн агрегат төлөвийг өөрчлөх
Б. Концентрацийг өөрчлөх
В. Уян чанарыг өөрчлөх
Г. Дулааны хэмийг өөрчлөх
36. Төлөв хувиралтыг хэрэглэх
Төлөв хувиралтын үеийн эзлэхүүнээ өөрчлөх, дулаан шингээх, ялгаруулах гэх мэт үзэгдлийг хэрэглэх
37. Дулааны тэлэлтийг ашиглах
А. Материалын дулааны тэлэлтийг ашиглах
Б. Дулааны тэлэлтийг ашиглаж байгаа бол янз бүрийн тэлэлттэй материал ашиглах
38. Хүчтэй исэлдүүлэгч ашиглах
А. Ердийн агаарыг баяжуулах
Б. Баяжсан агаарыг хүчилтөрөгчөөр солих
В. Агаар, хүчилтөрөгчтэй ион цацаргалтыг хамтатгах
Г. Озонжуулсан хүчилтөрөгч хэрэглэх
Д. Озонжуулсан хүчилтөрөгчийг озоноор солих
39. Саармаг орчинг хэрэглэх
А. Ердийн орчинг инертийн болгож өөрчлөх
Б. Ажиллагааг вакуумд явуулах
40. Зохиомол материал хэрэглэх
Нэгэн төрөл материалаас зохиомол материалд шилжих

Ашигласан хэвлэл

1. Муслин. ХХ зууны машин
2. Альтшуллер Г.С. Алгоритм изобретения. М. :Московский рабочий, 1973.
3. Альтшуллер Г.С. Творчество как точная наука. М.: Советская радио, 1979.
4. Альтшуллер Г.С. Найти идею. Введения в теорию решения изобретательских задач. Новосибирск: Наука, 1986.
5. Альтшуллер Г.С. Введение в ТРИЗ. Основные понятия и подходы. (электрон ном)


5-р хавсралт
Шинийг Сэдэх Бодлогын Онолын
гадаад сайтууд

Шинийг Сэдэх Бодлогын Онолын англи хэлээрх сайтууд
The Thinking Approach (En)
The Altshuller Institute (En)
ASI American Supplier Institute (En)
Ideation — TRIZ Home Page (En)
Insytec B.V.: Quality and Innovation Knowledge Management (En)
Invention Machine Corporation Homepage (En)
TRIZ Journal (USA) (En)
Institute of Innovative Design (En)
Technical Innovation Center (En)
Tips (Europe) (En)
TRIZ Group Training and Consulting in TRIZ Methodology(En)



Шинийг Сэдэх Бодлогын Онолын орос хэлээрх сайтууд
Сайт компании "ТРИЗ-профи" (Ru)
Лаборатория образовательных технологий "Универсальный Решатель"
Гомель (Ru)
Проект Мир 2.0 (Ru)
Приёмы стратегии и тактики предвыборной борьбы(Ru/En)
Генератор (Ru)
Персональный сайт Виталия Ильинского (Ru)
Методолог.ru (Ru)
Международная Ассоциация ТРИЗ (Ru)
Персональный сайт Нелли Козыревой (Ru)
Теория эволюции материи и моделей (Ru)
РОО "ТРИЗ-Петербург" (Ru)
Институт Инновационного Проектирования (Ru)
Некоторые материалы по ТРИЗ в эл. варианте (Ru)
Книги Генриха Сауловича Альтшуллера в Интернет магазине "Озон" (Ru)
Московская общественная организация ТРИЗ (Ru)
Ассоциация "Ключевые технологии", Новосибирск (Ru)
ТРИЗ интернет-школа (Ru)

2010 оны намар Өмнөговь аймгийн
Мандал-Овоо сумын Олон-Овоотын
уурхайд е-хэлбэрт шилжүүлэв.
http://batuug.blog.gogo.mn
batuug@gmail.com

ЖҮҮД үндэстний бодлого

Далд бодлого - ЗХУ-д буй жүүд үндэстний КАТЕХИЗИС
ЖҮҮД БИД бие биеэ хайрла, бие биедээ тусал. Үзэн ядаж байх үедээ ч тусал!


Бид нэгдмэл байхдаа л хүч чадалтай байна. Нэгдэлтэй байх нь бидний амжилт, аврал өршөөлд хүрэх, хөгжиж цэцэглэхийн үндэс суурь мөн.

Хамтрах, нэгдмэл байх тов тодорхой чиг баримжаагүй, эмх замбараагүй байснаас болж олон ард түмэн мөхөж устжээ. Харин бид хамтран нэгдэж чаддагийнхаа хүчинд олон зууны турш оршин тогтнож, олшрон үржиж, чангарсаар байна.

Нэгдмэл байх нь бидний зорилго, бас зорилгодоо хүрэх арга хэрэгсэл мөн. Хамгийн гол зүйл энэ, энэ л бидний бодол, үйлдлийн үндсэн чиг мөн. Үүнээс бусад нь зүгээр л дагалдах, хоёрдугаар зэргийн асуудал бөгөөд аяндаа биелж бүтэх болно.

Бүлгэрхүү гэж үзэгдэхээс бүү ай, бие биедээ тусал, эсэргүүцлээс бүү шантар. Бидний бүлгэрхүү байдал хааяагүй өргөжин тэлж буй тул мөнх настай. Энэ бүлгийн хаалга хэзээ ч, хаана ч, ямар ч улс орон, үндэс угсаа, нам, сүсэг бишрэл үл харгалзан манайханд нээлттэй байх болно. Энэ бол жинхэнэ интернационализм. Цус нэг, цус ойролцоо бүхнийг нэгтгэхийг хичээ. Зөвхөн ийм хүмүүс л өөриймсөг нэгдмэл орчин бүрдүүлж чадна. Үндэснийхээ боловсон хүчнийг бүрдүүл. Боловсон хүчин бол бидний маргааш, ирээдүй мөн. Лаборатори, танхим, сургууль бүхэн бидний боловсон хүчнийг бэлтгэх ёстой.

Дараагийн үеийг жүүд залуучууд авч явахаар тооцож бэлтгэ. Оросуудын үе бүхэн бидний олон давхар хамгаалагдсан саадыг мөргөж байг. Ахмад үеийнхэн байраа тавих тухай бүрт бэлтгэгдсэн чадварлаг жүүд залуучууд бэлэн байж халааг нь авч байх ёстой. Үүний тулд жүүд залуучуудыг аль болох залуугаар нь удирдах албан тушаалд дэвшүүлж, тэдний боловсролтой, ухаантайг нь баталж бай. Ийм биш байсан ч дэвшүүл, ажил дээрээ өсөг. Хэн эрх мэдэлтэй нь ухаантай байдаг. Бас түүний зөв байдаг. Бидний үе бүр өөрийн ахмад үеээс өвлөж авсанаасаа илүү зүйлийг хойч үедээ өвлүүлэх ёстой. Ийм залгамж чанар л бидний хүч, тогтвортой байдал, мөнх оршин байхын баталгаа болно.

Хорвоо хатуу, маяглах зай завсар байхгүй. Ард түмэн бүр өөрийн аз жаргалыг өөрийн биеээр бүтээдэг. Оросын хойч үе яах нь бидэнд огт хамаагүй. Хэрэв тэд өөрсдийнхөө тухай бодохоосоо залхуур ч байгаа бол бид яахаараа тэдний тухай бодох ёстой вэ? Байгалиас горьдож өдөр өнгөрөөх амьдралтай орос, арабуудыг дуурайж огт болохгүй. Байгалиас горьдох биш, авах нь бидний зорилт.

Хамт олноо бүрдүүлэхээс эхэлж, түүгээрээ дамжуулан жүүд бусчуудыг түлхэн шахах хэрэгтэй.

Бүх өндөр цалин хангамжтай, нөлөө, ашиг орлого бүхий албан тушаал бол манай үндэсний орлого гэдгийг бүү март. Бидний зэрэгт хүрч хөгжсөн жүүд биш хүн бидний байх ёстой албан тушаалыг авч болзошгүй гэдгийг бүү март. Гои нар саад болохооргүй тийм орчиныг, бидэнд тохиромжтой орчиныг буй болгохын тулд л хамт олон бүрдүүлэх хэрэгтэй. Тэд ч бас хамт олон бүрдүүлэх гэж оролдох байх. Гэвч чадахгүй. Ямар нэг юм хийхээсээ өмнө маргалдаж эхлэх болно, харин бид тэр гал дээр нь тос нэмдэг байх хэрэгтэй.

Оросууд гүнзгий сэтгэх, нарийвчилж бүлэглэж нэгтгэн дүгнэж бодож боловсруулах чадваргүй хүмүүс. Тэд гахайтай их төстэй, тэнгэр байдаг гэж төсөөлөхгүйгээр зөвхөн газарт хошуугаа шаачхаад л хэвтэж байдаг. Тэд аливаа зүйлийг дэндүү энгийн, хэт тодорхой хэлбэрээр нь авч үздэг. Тэд үйл явцыг дэс дараа, холбоо хамаарлаар нь авч үзэж чаддаггүй. Тэд нэгтгэн дүгнэж, хийсвэрлэлд хүргэж чаддагүй. Тэдний хувьд хэдэн ч удаа давтагдсан хамаагүй, дандаа л тохиолдол л гэж үздэг.

Бидний үзэл санаа гои нарынхаас эсрэг. Тэд "бага ч гэсэн сайн нь дээр", гэхэд бид "их бөгөөд сайн нь дээр" гэдэг. Тэд "баян бөгөөд өвчтэйд орвол ядуу ч гэсэн эрүүл нь дээр" гэдэг бол бид "ядуу бас өвчтэйд орвол баян бөгөөд эрүүл байсан нь дээр" гэдэг. Тэд "бүгдийг авна, эсвэл юу ч авахгүй" гэдэг. Бид "юу ч аваагүйд орвол ямар нэг юм авъя" гэдэг. Тэд "юм өгөх нь авахын адил сайхан" гэдэг бол, бид "өгөх нь аятайхан ч, авах нь илүү сайхан" гэдэг. Тэд "хуулийн дагуу хий, энэ бол чиний үүрэг" гэдэг бол, бид "хуулиас гадуур хий, би чамайг шагная" гэдэг.

Тэд "ялалт эсвэл үхэл" гэдэг, бид "амьдралын төлөө ялна, харин ялалтын төлөө үхэхгүй" гэдэг. Хэрэв амьдрал байхгүй болох юм бол юуны төлөө ялах ёстой вэ? Ялагдлын гашууныг амсан хүлээж болно. Хүлээж чадсанд нь бүх юм ирдэг. Тэдний хийдэг, чаддаг бүхнийг бид чадна, харин бидний мэддэг, мэдэрдэг бүхнийг тэд чаддаггүй тавилантай төржээ. Тэдэнд одоо байгаа бүхэн нь тэдний дээд боломж. Бидэнд одоо байгаа бүхэн - илүү том зорилгод хүрэх арга хэрэгсэл.

Тэд өнөөдөр бидний юмыг л түр зуур хэрэглэж байгаа юм. Бурхнаас бидэнд заяасан юм бүхнээ тэднээс авах нь бидний зорилт.

Оросууд зөрүүд, тэгсэн атлаа зорилгодоо хүрэх махруу зан байдаггүй. Тэд залхуу учир ямагт яарч байдаг. Бүх асуудлаа нэг дор ганц далайлтаар шийдэх гэж оролддог. Шийдвэрлэх том ялалтыг гарзгүй хийх гэж оролддог тул нэг мэдэхэд "хуучин овоохойдоо" буцаад л ирчихсэн байдаг. Бид том ялалт хийхээс татгалздаггүй боловч, жижиг ялалтуудыг эрхэмлэдэг. Жижиг ялалт бол бас л ялалт мөн.

Оросууд удирдаж, удирдуулж ерөөс чаддагүй. Тэд бол төрөлхийн үймээн дэгдээгч, атаархагч, бие биенээ өөдөлж дээшлэхийг үзэн ядагч. Боломж л олдвол жаахан өөдтэй яваагаа тасчин хаяхад бэлэн. Тийм болохоор ямагт шүүгч, эвлэрүүлэгчийн байр сууринаас хандаж, харанхуй олны зүгээс үзэн ядаж буй "азгүй" амьтныг хамгаалах дүр эсгэх хэрэгтэй. Гэхдээ энэ нь хүнлэг сайхан сэтгэлтэй, шудрага, бодитой гэж хэлэгдэх хэмжээнээс хэтрэхгүй байвал зохино. Тэгээд жаахан хүлээхэд л харанхуйчууд нь тасчин хаясан тэр хөөрхий амьтны байрыг чи эзлэх болно.

Хоёр орос зодолдоход нэг жүүд хожно. Оросуудыг бие биеийнх нь эсрэг турхир, бие биедээ атаархах занг нь өдөөж, цаашлуулж өг. Үүнийг нарийн мэдрэмжээ ашиглаж, ямагт сайн санааны үүднээс гэж ойлгогдохоор хийх нь чухал. Тэгээд зодолдог, бид шүүнэ.

Оросууд бол амьдарч чаддаггүй, өөртөө зорилго тавьж бас чаддаггүй хүмүүс. Бид тэдэнд эвгүй зорилго тодорхойлж өгнө, тэд түүнийг биелүүлэх гэж оролдож л байг.

Оросууд юм гуйх дургүй, доош орж байна гэж үздэг. Тэгсэн атлаа доошоогоо бүр орчихсон, ядуу хүмүүс. Бид "хэрэв ашигтай бол доромжлуулсан ч яахав" гэдэг. Зорилгодоо хүрэхийн тулд доромжлуулж болно, нэр хүндтэй доромжлуулж болдог юм.

Манай ард түмний сайн сайхны төлөө л бол муу муухай зүйл гэж үгүй. Зорилго арга хэрэгслийг зөвтгөнө.

Оросууд бүдүүлэг бөгөөд тэнэг. Тэд бүдүүрэг, тэнэг байдлаа нэр хүнд, ёс журам, зарчим гэж нэрлэнэ. Нөхцөл байдалд тохируулан өөрчлөгдөх ухаан, уян хатан чанаргүйгээ тэд "өөрийнхөөрөө байх", "зарчим ч чанар" хэмээн нэрлэдэг. Гои нар бол худал хэлэх ч чадваргүй тийм тэнэг бүдүүлэг хүмүүс. Тэд өөрсдийн энэхүү бүдүүн бараг, тэнэг чанараа мөнөөх л үнэнч шудрага, зарчимч гэх мэд үгсээр зөвтгөнө. Гэхдээ тэд яг хэрэг дээрээ бол худалч, хуурамч мөн чанартай. Тэд өөрсдийнхөө энэ бүдүүлэг байдлыг эртний цагт - зэрлэг догшин, дундад зуунд - рыцарь, дараа нь - джентлемен чанар гэж нэрлэж ирсэн. Тэд эзэрхэг зандаа хөтлөгдөн хий хоосон зүйлээс болж бие биенээ дуэлд дуудан хөнөөдөг байв. Зарчим хэмээх хоосон зүйлээсээ болж амиа хороосоор ирсэн. Үүнийгээ цаашдаа ч үргэлжлүүлсээр л байг!!!

Тэдний боломж их хязгаарлагдмал болохоор юм бүхэнд хязгаар тавьж өгдөг. Жүүд хүний боломж, давуу чанар хязгааргүй, учир нь бид нөхцөл байдалдаа тохируулж биеэ авч явж чаддаг.

Гои нарын тавьсан хязгаарлалтуудыг ямагт санаж яв. Тэдний сэтгэлгээ нь тэр л хүрээнд байх болно. Түүнээсээ хальж гарч чадахгүй. Үүнд л тэдний аз жаргалгүй байдал, бидний давамгай байдал оршино. Тэдний зан суртахуун, ойлголтоос зөрүүлж ярьж хийж бай. Тэдний хувьд боломжгүй гэж үздэг, итгэхийн аргагүй зүйлийг хий. Огт чадахгүй зүйлийг нь чи ярьж, хийж байна гэхэд тэд итгэхгүй.

Өөртөө итгэлтэй, хатуу чанга, дээрэнгүй, жижгэрүүлж ярь. Аль болохоор цэцэрхэж, ойлгомжгүй, шинжлэх ухааны нэр томъёогоор ярь. Шинэ онол, зөгнөл, чиглэл, сургаал, арга технологийг үнэн худал хамаагүй гаргаж ярь. Хичнээн үнэмшиж итгэхийн аргагүй байх тусмаа сайн! Түүнийг маргааш нь л мартаж байсан ч санаа зовох юмгүй. Шинэ өдөр ирэхэд дахиад шинэ санаа гарга. Үүнд л бидний сэтгэхүйн чадал, өөрийн өнгө төрх, давуу байдал оршиж байх болно.

Гои нар бидний векселд төлбөр хийг. Бидний санаан дотроос хэрэгтэй зүйлийг олох гэж, байхгүй зүйлийг хайн мунгинаж, толгойгоо гашилгаж байг. Тэдний гэнэн тархинд зориулсан шинэ хоолыг дахиад л маргааш нь өгч байх хэрэгтэй.

Юу ярьж байгаа чинь чухал биш, харин яаж ярьж байгаа чинь л чухал. Өөртөө итгэлтэй байдал чинь - үнэмшил, дураараа байдал чинь - ухаалаг, сургах заах байдал чинь - давамгай чанарыг тэдэнд төрүүлнэ. Тархийг нь эргүүл, сэтгэл санааг нь үймүүл. Эсэргүүцэх аваас зоригийг нь мохоон дарамтал. Сагсуу, чалчаачуудыг ичээ, үл итгэх үзэлтнүүдийн эсрэг харанхуй олны бие тоох үзлийг чиглүүл. Ярилцлага, маргаанд өөрийгөө хүндлэх хязгаарт багтаан давт, дахин дахин хэл. Үл итгэгч, эсэргүүцэгчийн овог нэр, ажлын газар, албан тушаалыг асууж, "тийм биш, ерөөсөө тийм биш" гэж хатуу хэл.

Нэгэн ухаантай орос гарч ирж чамайг буруутгах гэсэн ч бусад нь сонсохгүй. Яагаад гэвэл чамайг буруутгах явц нь өөрөө олон түмнийг тэнэг гэж хэлэх шинжийг агуулдаг бөгөөд түүнийг нөгөөдүүл нь тэвчдэггүй. Хэрэв нэг орос өөртөө бусдын анхаарлыг татах оролдлого хийх аваас чимээ шуугиан гарга, хөлөөрөө шал үр, босож яв, сандал чахруул, инээ, ярь, хамраа дуугарга, ханиалга, найтаа, сөргүүлж өөр юм ярь, тоглоом тохуу хий, онигоо ярь.

Оросуудад шууд ойлгогдохооргүй олон жижиг эвгүй, тав тух алдуулсан зүйл хий. Өөрийнхөө юмыг юман дээр нь тавь, хөл дээр нь гишгэ, дээр нь дарж уна, нүүр рүү нь амьсгал, маш чанга ярь. Тэд ямагт чиний хатуу тохойг зөөлөн хавиргаараа мэдэрч байвал зүгээр. Оросууд ийм юмыг удаан тэвчиж чаддаггүй. Хэрүүл маргаанаас зайлсхийж, холдон явна, тэгээд байрыг нь эзэл. Тэд дургүйцлээ илэрхийлэн хаалга чанга саваад гарч оддог. Энэ боломжийг нь тэдэнд өг.

Соёлтой бүдүүлэг харьцаа бол бидний зорилт.


Шүүмжлэгч, сэргүүцэгчдийг ялгаварлан гадуурхлаа хэмээн буруутга. Нөгөөдүүл нь баярлан тосч аваад түүнийг болгоод өгнө. Ер нь бол бүх оросууд ялгаварлан гадуурхагчид. Харин хэн нэгэнд нь ялгаварлан гадуурхагчийн цол зүүмэгц тэр хамгаалалтгүй болж нөгөөдүүл нь түүнийг хэн ч биш болгон хаяна. Бид дараагийхад нь нөгөө цолоо зүүж өгөхөд бэлтгэх хэрэгтэй.

Оросуудын өрөвч зангаар тоглох хэрэгтэй. Ядуу, зовсон царай гаргаж, тэдний өрөвч, нааштай байдлыг ашигла. Ард түмнийхээ түүхийг өрөвдөлтэйгээр гаргаж тавь. Зовсон, хөөгдсөн, гадуурхагдсан байдлаа. "Ядарсан жүүд" -н тактик бол мянган жилээр шалгарсан арга шүү. Оросууд биднээс бага юмтай ч гэсэн бид бүр илүү их юмтай болоход тэд туслаг.

Оросууд өглөгч байхдаа дуртай. Боломж нь бага байх тусмаа сайхан сэтгэл гаргах дуртай хүмүүс. Өгсөн бүгдийг нь ав. Сүүлчийн ганц хадаасыг нь ч ав. Бид бүх асуудалд өөрийн эрх ашгийн үүднээс л хандах ёстой. Жүүдэд ашигтай юу? хортой юу? гэдгээр нь ялгаж бүх зүйлд ханд.

Жүүд нарт ашигтай юу? хортой юу? гэдгээр нь бүх зүйлийн талаар бие биедээ мэдээлэл өг. Мэдээлэл бол дээдийн дээд зүйл! Мөнгө, боловсон хүчин, мэдээлэл гурав бол бидний баян чинээлэг амьдралын тулгын гурван чулуу мөн. Гои нар юу хийх гэж байгааг бие биедээ мэдээлэх нь жүүд бүрийн ариун үүрэг болно. Өнөөдөр би чамд, маргааш чи надад туслана. Энэ бол бидний хүч чадлын үндэс.

Бурхан бидэнд энэ хорвоог өвлүүлсэн, бид түүнийг эзэмшиж байна. Бидний зорилго бол хорвоог гартаа оруулах. Үзэл суртлын хэрэгсэл болох радио, телевиз, кино, хэвлэл мэдээллийг гартаа оруул. Нам төрийн удирдлагад нэвтрэн орох хэрэгтэй. Ямар ч асуудал байсан түүнийг тойруулан үндэснийхээ ашиг сонирхлыг агуулсан олон нийтийн санаа бодлыг бүрдүүл.

Хөгийн зүйлээс ч асуудал үүсгэж болно. Мөн ямар ч асуудлыг юу ч биш болгож болно. Олон нийтэд хамаатай ямар ч асуудлыг урсгалаар нь тавьж болохгүй. Бидэнд ашиггүйг нь таслан зогсоох, эсвэл бидний дайсан гои нарын эсрэг чиглүүлэх хэрэгтэй. Аливаа эхлэл биднийх байх учиртай, тэгж байж бид түүнийг өөртөө ашигтайгаар чиглүүлж чадна. Ямагт тэргүүлэгч, анхдагч байх хэрэгтэй! Удирдах чанарыг өөртөө цаг минут тутам төлөвшүүл! Бүр өдөр тутмын хамгийн үл ялих зүйлд ч, хэзээ ч бүү бууж өг. Нийтийн тээврийн хэрэгсэлд ч, дэлгүүрийн оочир дугаарт ч нэгэн адил. Ямар ч хамт олны дотор эрх мэдлийг авч, өөртөө ашигтайгаар удирдах хэрэгтэй. Үйлдвэрлэлийн процессын удирдан захирах болон бүтээлч ажлыг бид хийх ёстой. Харин бидний бүтээн байгуулах ажлын материал- техникийн дэмжлэг болон хар ажлыг гои нар хийнэ биз. Тэд ажлын байрыг цэвэр байлгаж, хийсэн бүтээсэн зүйлийг харж хамгаалж байг. Ер нь тэднийг харуул манаа, цэвэрлэгчээс дээш гаргахгүй байх хэрэгтэй. Бидний бүтээлч ажилд оросууд ойртож болохгүй, харин орос биш хүнийг бага зэрэг оролцуулж туслуулж болох юм. Үндсэрхэг гэж хэлүүлхээсээ бүү ай. Интернационализм гэдэг ойлголтод зөвхөн жүүд, бүр болохоо болиход жүүдтэй холимог үндэстэн хамаарна. Сул орон тоонд зөвхөн жүүдийг ав. Тийм боломж байхгүй бол уг орон тоог алга болго. Хэрэв тийм ч боломж байхгүй бол польш, украйн, бүр ядахдаа белорусь хүн ав. Тэдэнд оросуудтай хийх тооцоо байдаг юм. Тэднийг бага зэрэг боловсруулахад л бидний холбоотон болно. Оросуудад интернационалист байх нь ашигтай. Ингэснийхээ хүчинд тэд оршин тогтнож байдаг. Үүнийг ашиглах хэрэгтэй.

Оросын эртний түүх дурсгалын зүйлийг сэргээн засварлах, хамгаалах хэрэггүй. Он жилүүд өнгөр ч аяндаа устаж алга болно. Хулигаанууд, "эртний эд сонирхогчид" тэдгээрийг хулгайлж дуусгана. Улс ардын аж ахуйн том асуудалтай зууралдаад түүнийг мэдээгүй дүр үзүүл. Түүхгүй ард түмэн бол эцэг эхгүй хүүхэдтэй адил, бүх юмыг шинээр эхэлнэ, тэгэхээр нь бид өөрсдийн үзэл бодлоор бүх юмыг нь өрж тавиад өөрийн баримлыг барина. Тийм байдлаар, эхэлж түүх, соёл, зан заншлыг нь үгүй хийгээд дараа нь бид өөрсдийн үзэмжээр бүтээн босгох болно.

Нөлөөтэй, ирээдүйтэй оросуудыг нүднээс бүү салга. Тэднийг нэгтгэж болохгүй. Тэд хоорондоо шууд харьцаж болохгүй, зөвхөн биднээр дамжуулж харьцах ёстой. Мэдээлэл бол нөлөөлөл. Тэд бидний оролцоогүйгээр нэг ч асуудлыг хэлэлцэж болохгүй. Хаана хоёр орос байна тэнд нэг жүүд байвал зохино.

Бид хаана л бол хаана байж байх ёстой.

Хэрэв залуу, ирээдүйтэй оросуудыг хааж чадахгүй бол тэднийг удирдагддаг болгох ёстой. Тэднийг хамт олныхоо дотор багтааж, харилцаа холбоог нь салгаж, биднээс өөр танилгүй болговол зохино. Тэднийг жүүд эмэгтэйтэй гэрлүүлсний дараа л ногоон гэрэл асааж болно. Үүнээс айх хэрэггүй, тэдний хүүхэд биднийх болно. Бух хэн байх хамаагүй, тугал нь манайх л гэсэн үг. Ингэснээр жүүдийн нийгэмлэгийг л бэхжүүлэх болно.

Цалин бол манай үндэсний орлого. Тэд үр хүүхдийнхээ төлөө "иргэний" мэдрэмж, ухаан бодлоо умартана. Наад зах нь л биднийг үзэн ядахгүй болно.

Жүүд эмэгтэйтэй хамт амьдруулах нь авьяас билигтэй оросуудыг өөрсдийн нөлөөлөл, сонирхлын хүрээнд байлгах нэгэн арга.

Эрүүл, сайхан орос хүүхнүүдийг авгайгаа болго. Эрүүл саруул хүүхэд гаргаж бидний үр удмыг үргэлжлүүлэг. Ирээдүйтэй орос бүрд жүүд эмэгтэй, эрэгтэйг холбож өг. Орос бүрд нэг жүүд холбож өгвөл бидний ирээдүй баталгаажих болно.

Тэдэнд хахууль өг. Бэлэг өг. Коньяк, цагаан архиар, болж өгвөл техникийн спиртээр дайл. Мансууруулах бодисоор бол тэд бүхнийг, орос орныг ч тэр чигээр нь өгнө.

Сүүлчийн зөвлөлгөө. Болгоомжтой байцгаа. Испанийн түрэмгийлэл, германы фашизм давтагдах ёсгүй. Бидний эсрэг олон нийтийн санаа бодлыг чиглүүлэх гэсэн оролдлогыг өлгийд нь устгах хэрэгтэй. Жүүдийн эсрэг чиглэсэн аливаа оролдлогыг их бага гэлгүй зогсоож, устгаж байх хэрэгтэй. Фашизм бол тохиолдол биш. Цаадуулын чинь өөрийн нутагтаа эзэн байх гэсэн санаа бодол, хүсэл эрмэлзлэлийг зөнд нь орхивоос фашизм үүсэх болно. Ганц орос ч биш, аль ч ард түмэнд адил. Харин бидний аз болоход янз бүрийн ард түмнийг энэ үзэгдэл нэгэн зэрэг биш, өөр өөр цаг хугацаанд өөр өөр нэрээр нөмөрч байгаа юм.

Бидний санаа, зорилгыг илчлэх гэсэн, жүүдийг муугаар ойлгуулах гэсэн аливаа ном хэвлэлийг хурааж ав, хулгайл, устга. Жүүд үндэстнийг устгасан, хөөж туусны жинхэнэ шалтгааныг гои нар мэдэх ёсгүй. Тэд энэ талаархи зөвхөн тайлбарыг л мэдэх ёстой.

Бидний давамгай байдлын өмнө бууж өгөхгүй, бидний төлөө ажиллахгүй, бидний санаа зорилгын эсрэг явж байгаа зөрүүд этгээдүүдийг онцгойлон анхаарах хэрэгтэй. Энэ эсрэг үзэлтнүүд чинь л сүүлдээ биднийг хоморголон устгах болно. Тэд үндэсний бахархлын үзэлтэйгээ хамт өлгийдөө хатгаа авч тонилох ёстой. Тэднийг янз бүрийн шалтгаан, арга хэрэгслээр гутаан доромжил. Тэдний эсрэг ичиж нэрэлхэхгүйгээр бүлэглэн дайр. Тэд ганц нэгээрээ байхдаа бидний нэгдмэл байдлын эсрэг юу ч хийж чадахгүй. Тэд жижиг зүйлүүд дээрээ түмэнтээ зөв байлаа ч буруутга. Бидэнд саад болж байгаагаараа л тэд буруутай.

Тэдгээр зөрүүд этгээдүүдийн эсрэг муухай хов жив тараа. Олон түмний итгэл найдварыг эргэлзээтэй болго. Ингэснээр, сайн мэддэг, хүндэлдэг хүмүүс нь ч эцэстээ тэднээс болгоомжилдог болно. Тэдний холбоо, харилцааг тасла. Үр дүнтэй ажиллах боломжгүй болгож, хийж буй ажил албыг нь зөв зүйтэй гэдэгт эргэлзээ төрүүл. Ганцаардуул. Олон түмнийг эсрэг турхирч, тэднийх нь дунд нөлөөгүй болго. Холбоо харилцааг нь үймүүл, устга, утга агуулгагүй болго. Шагнал, шийтгэлийг нь шудрага бус хэмээн доромжил. Эсэргүүцэл илэрхийлбэл үг дуулж сураагүй, тэвчээр хатуужилгүй, юм үзээгүй, боловсрол хүмүүжилгүй гэх мэтээр буруутга. Хамт олон, удирлага, нам төрийн байгууллагад нь ханд. Цагдаад хэл, гомдол нэх. Болж өгвөл шүүхэд өг!

Хэрэв чамаас дүү бол ахмадыг хүндэтгэсэнгүй, чацуу бол ах дүүгийн ёс журамгүй гэж буруутга. Олон үндэстэн ястны эв нэгдлийн тухай заавал ярь. Эдгээр арга нь олон үеийн туршлагаар батлагдсан юм. Ер нь ард түмнийг гартаа атгах гэсэн "дарангуйлагчид" бүгдээрээ ийм арга хэрэглэж ирсэн байдаг.

Хамгийн гол нь буруутгах! Тэд буруугүй гэдгээ тайлбарлах, ойлгуулах ажилтай байж байг. Буруугүйгээ ойлгуулсан тохиолдолд ч хагас буруутай үлддэг юм. Хэрэв тэдний үйлдлийн учир шалтгааны дор улс төрийн асуудал дэвсэж өгвөл нэн сайн. Нэртэй нэргүй олон матаас бич. Ард түмний эсрэг, эдийн засгийн гэмт хэрэг үйлдсэн гэх мэтээр.

Төрийн эсрэг үзэл бодолтой хэмээн ойлгуулж, төрийнх нь дэмжлэгтэйгээр устга.

Амгалан тайван амьдрах эрхийг бид зөвхөн бидний эрх ашгийн төлөө, бидэнтэй хамт явагчдад олгоно. Өөрийнхөө замаар явагчдын цаана далд аюул нуугдаж байдаг тул тэднийг аливаа дэмжлэг туслалцаа, амьдрах орчноос хөндийрүүл.

Нэг бол бидний тогтоосон журам, нэг бол бүрэн эмх замбараагүй байдал ноёлох ёстой. Бидний оролцоогүйгээр болгох гэсэн газар бүрт эмх замбараагүй байдал нүүрлэх ёстой. Болохоо больсныг ойлгож гайхсан гои царай алдаж, удирдлагыг гартаа авч тайван амьдруулахыг биднээс гуйтал нь тэрхүү эмх замбараагүй байдлыг үргэлжлүүлэх нь чухал. Гои нар бидний төлөө ажиллаж, бидэнд тус хүргэж байх ёстой. Бидэнд ашиггүй бүхнийг хөөн зайлуулбал зохино. Нийгэмд тустай гэдгийг бидэнд тустай гэж ойлговол зохино! Бидэнтэй нийлээгүй бүхэн бидний эсрэг! Өршөөл буулт гэж байхгүй! Нэгийгээ үзэх хэрэгтэй! Моисей бидэнд ингэж л сургасан. Бидний өвөг дээдэс ингэж л амьдарсан. Бид ч бас ингэж л амьдарна. Ариун дагшин үзэл санаагаа биедээ шингээ. Ингэж байж л жинхэнэ хүн төлөвшинө. Биднийг гомдоогчдыг тэвчих, уучлах талаар бодохын ч хэрэггүй. Христийн сургаалд буй хүнлэг сэтгэл, эвлэрэл, доромжлуулах, дарлуулах тухай лоозонг гои нарт нь үлдээ. Тэдэнд энэ л яг таарна.

Гои нарын дунд христийн сайхан сэтгэлийн тухай сургаалийг түгээн дэлгэрүүл. Харин бид өөрсдөө хатуу чанга бодолтойгоор зайгаа барих ёстой. Дайснуудад ямар ч өршөөлгүй ханд! Хэрэв бид жижиг гомдлыг өнөөдөр уучилбал, маргааш том хохирлыг тэд амсуулна. Гомдооход дасал болж болохгүй, заавал түүүнийг эргэн төлүүл, засуул. Бидэнтэй ихээхэн болгоомжтой, уян хатан, зөөлөн харьцах шаардлагатайг гои нар бие биедээ үнэмштэл хэлэг, захиг. Бидний түрэлтийг тэд болгоомжтойгоор хүлээн аваг. Бид шийдвэртэй бөгөөд түргэн хөдөлж, ямагт юмаа амжаад хийчихсэн л байх хэрэгтэй. Тэд өнгөрсөн хойно нь удаан, үр ашиггүй чалчаа яриа өрнүүлж л байг. Бидний аргын эсрэг тэмцэх зэвсэг тэдэнд байхгүй. Тэд ойлгож, сэтгэж, нэгэн зүйлийг хүч хэрэглэн хийж болох л юм. Харин энэ хооронд нь бид өөр арван чухал ажлыг амжуулчихсан л байх хэрэгтэй. Тэдний эсэргүүцэл бидэнд саад биш, харин урамшуулал болох ёстой. Тийм эсэргүүцэл нь бид өөрсдийгөө хурцлаж, ямагт өндөр бэлтгэл чадвартай байхад л хэрэг болохоос цаашгүй.

Түрэлтээ хэзээ ч бүү сулруул. Эсэргүүцэл их байх тусам бидний зардал өснө, ингэснээр бидний орлого, хуримтлал улам их байх шаардлагатай. Бидний өнөөдрийн орлого нь ирээдүйн болзошгүй хядлага, хэлмэгдүүлэлтийн гарлагыг хаахад хэрэг болно. Ийм зүйл улс орон бүрт үе үе болдог шүү дээ. Гои нар зарим юмаа хэзээ нэгэн цагт буцааж авахын тулд өнөөдөр бидэнд төлбөр төлөх ёстой. Гои нарын уур хилэн, үзэн ядалтаас холдож, биднийг хүлээн авах газарт өөрийн аж ахуйг өөрийн хөрөнгөөр босгох цаг ирэхэд ямагт бэлэн байх хэрэгтэй.

Цаг нь ирэхээр бид ядуу бөгөөд өвчтэй биш, баян бөгөөд эрүүл явах ёстой. Мөнгө бол бидний хөл. Бидний мөнгө, хөрөнгөө байршуулж буй газар руу хүндийн төв шилжинэ.

Бид эцэг өвгөдийнхөө нутаг дээр, хийморио сэргээж, итгэлээ бэхжүүлж нэгдэхийн төлөө түр цугларч байна. Бид дахин салж явахын тулд цугладаг.

Ийм байдлаар үеийн үед!*

(Хэдэн арван жилийн турш маш нууц байсан энэхүү далд бодлого уншигч танд нэгийг бодогдуулж болох хэмээн орос хэлнээс хөрвүүллээ. Л.Гэндэнбаатар 2008 он)

http://forum.mongolialaws.net сайтаас авлаа.

ШинэСэБО Шинийг сэдэх нууц товчоо -1

“Шинийг сэдэх нууц товчоо” номын хэсгээсээ татаж авахаар Share холбоос тавилаа. Хэрэв бүтнээр нь худалдаж авах бол www.book.gogo.mn дээр тавигдсан байгаа.
Нэгдүгээр бүлэг бүхлээрээ (Өмнөх үг орсон) http://www.4shared.com/file/OL1mncRD/Shiniig_sedeh_nuuts_tovchoo_I_.html
Хоёдугаар бүлэг бүхлээрээ (хавсралтууд орсон) http://www.4shared.com/file/sBSL6pX4/Snihiig_sedeh_nuuts_tovchoo_II.html



Т.Батууг

ШинэСэБО

Шинийг сэдэх нууц товчоо

©2005 by T.Batuug


Өмнөх үг буюу Батуугийн ШинэСэБО

Төмөртогоогийн Батуугийн “ШинэСэБО: Шинийг сэдэх нууц товчоо” номын эхийг уншаад Леонардо Да Винчийн тухай нэгэн бичээс санаанд оров.

“Таван зуу гаруй жилийн өмнө Леонардо Да Винчи эргэлзээгүй галзуу солиотой инженер хөгтэй машинуудын талаар сэтгэж, санаа юугаа олон нүүр цаасан дээр буулгадаг байжээ. Тэр зургууд дотор нисэх төхөөрөмж, усан доогуур шумбах янжуур хэлбэртэй биет хүртэл байжээ” гэж байсан санагдав.

Леонардо Да Винчи олон зууны тэртээхийг төсөөлөн харж чадсан боловч харамсалтай нь түүний амьдарч байсан цаг үе түүний үзлийг хэрэгжүүлэх боломжгүй байжээ. Тэгвэл өнөөдөр байдал өөр байна. Технологийн боломж асар нэмэгдэж уран сэтгэлгээний ямар ч хувилбарыг бүтээл болгон туурвих нөхцөл бүрджээ.

Хүний хүчин зүйлээр хязгаарлагдахаа больсон цаг. Өнөөдөр, маргааш улам сайжирна. Сэтгэх л хэрэгтэй.

Хөрөнгийн капитал хүний капиталтай байраа сольж буй тогтвортой хөгжлийн зуунд хүний нөөцийн хөгжил бүхний зангилаа болж байна. Хүний хөгжлийн өсөлтөд бие бялдарын хажуугаар оюуны бялдар, мэдлэг боловсрол, хүмүүжил, санаачлага, сэтгэлгээ, ур чадвар, чадавхи, туршлага зэрэг цогц чанаруудыг чухалчах болж буй орчин цагийн шинэ төрх. Эдгээр чанаруудын дотроос хүний шинийг сэдэх чадварыг хөгжүүлэх аргыг онолтой нь холбож сэтгэлгээний хөгжлийг хурдасгах, ухаанаа задалж оюунаа задалж оюуныхаа бяр системийн хоцрогдлыг сэтгэлгээний түрүүлэлтээр арилгаж ноосферийн хөгжлийг түргэтгэх зорилтыг энэхүү номыг зохиогч Төмөртогоогийн Батууг хүү зорьжээ.

Монгол оронд өнгөрсөн зууны 60-70 онд идэвхтэй өрнөсөн техникийн дэвшлийн хөгжилтэй холбоотой нэгэн хөдөлгөөн бол ШБОС (шинэ бүтээл оновчтой санал) байлаа. ШБОС- ийн онцлог нь аливаа системийг, бусдын бүтээсэн техник хэрэгслийг, технологийг боловсронгуй болгох өөрийн нөхцөлд нутагшуулах, үр ашигтай эзэмших чиглэлтэй байлаа.

Т.Батуугийн ШинэСоБО- гийн онол нь хүмүүний сэтгэлгээний царыг тэлэх, техникийн болоод сэтгэлгээний системийг инновацлах шинэ чиглэлийн хөгжлийг агуулснаараа ШБОС- оос ялгаатай байна.

ШБОС- д инновацийн шинж дутдаг. Техникийн нэг систем дээр суурилсан оновчтой хэлбэрүүдээр баяжуулж боловсронгуй болгох, тухайн системийг төгөлдөржүүлэх их л бодож хувьсгах хүрээнд эргэлдэнэ.

Аж үйлдвэрийн хувьсгал эхлээд зуур гаруйхан жил өнгөрч байхад байгаль орчны эвдрэл “аймаар” хэмжээнд хүрчихээд байна. Энэ юу гэсэн үг вэ? гэвэл аж үйлдвэрийн зууны техникийн дэвшил нь ШБОС- ын шинжтэй удаан үргэлжилсэн “техноген” загвартай байсных ажээ.

Тэгвэл ХХI зууны тогтвортой хөгжлийн загвар нь байгаль орчинд ээлтэй техник технологийн системийг бүтээх инновацийн шинжийг агуулсан байх шаардлагатай боллоо. Энэ шаардлагыг хангахад шинжлэх ухааныг өөрийг нь инновацчлах явдал чухал байна.

Т.Батуугийн ШинэСэБО нь энэхүү шинжлэх ухааны инновацчлал руу чиглэсэн алхамын нэг гэж үзэх үндэстэй байна. ШинэСэБО нь өөрийн гэсэн судлагдахуунтай, судалгааны аргатай, өөрийн гэсэн хэлтэй, мэдээллийн сантай, шинжлэх ухааны шинжийг бүрэн агуулж байна.

Тэх тусмаа ШинэСэБо нь экологи, технологи, эдийн засаг, тогтвортой хөгжил, информатик зэрэг олон шинжлэх ухааны уулзвар дээр сэтгэлгээний хүчийг хуримтлуулан шинийг бүтээж өөрийгөө болоод бусдыг гаргуунд нь гаргахгүй, өнөөдрийн төлөө ирээдүйг сүйтгэхгүй, айх аюулгүй, гачигдах дутагдах зүйлгүй, урт наслаж удаан жаргах нөхцлийг бүрдүүлэхэд чиглэсэн шинжлэх ухааны залуу салбар болон хөгжих тавилантай юм байна.

Удирдлагын шинжлэх ухаанд сүүлийн үед орж ирж буй зөн билиг буюу мэдрэмжийн тухай ойлголт их газар авч байна. Зөн билиг мэдрэмжгүйгээр, хөгжлийн ойрын ба алс хэтийн байдлыг үнэлж үзэхгүйгээр үйлдвэрлэл, шинжлэх ухаан, техникийг хөгжүүлэх асуудлыг зөв төсөөлөх, шийдвэрлэх нөхцөлгүй юм.

Алсын хараатай байхыг хүний хөгжлийн гол үзүүлэлт болгож буй өнөөгийн шаардлагад нийцэхийн тулд доктор Б.Кристхольмийн (Дэлхийн Эрүүлийг Хамгаалах Газрын Ерөнхий захирал) хэлснээр “Нээгдсэн оюун ухаантай хүн гэж өөрөөсөө хойш хоёр үеийг харж чадах хүнийг л хэлж болох юм.” гэсэн хэмжээнд хүрэх хэрэгтэй байна.

Залуу мэргэжилтнүүдийг, судлаачдыг ийм түвшинд хүрэхэд Т.Батуугийн ном тус болох нь дамжиггүй. Энэ ном жор биш арга. Энэ аргыг эзэмшихэд системийн сэтгэлгээний хэд хэдэн зарчмыг санахад илүүдэхгүй байх. Тухайлбал:

- Хэтийг төсөөлөх зарчим нь тухайн системийн одоогийн байдлыг мэдээд зогсохгүй, мэдэгдэж байгаа үзүүлэлт, оношинд тулгуурлан түүний ирээдүйд байх хамгийн найдвартай төлөвийг төсөөлж инноваци хийхэд орших ёстой.

- Эрчимжилтийн зарчим системийн тухайн үед байгаа байдлыг мөнх юм шиг үзэлгүй, түүний шинж чанар анхныхаасаа эсрэгээр өөрчлөгдөж болохыг тогтооход оршино.

- Нөхөлтийн зарчим гэж буй. Энэ нь аливаа үйл ажиллагааны үр дүнг түүний шууд үр ашгаар дүгнэхийг буруу гэж үздэгт оршино. Эдийн засгийн үр ашиг нь экологид сөрөг үр дагавартай байх гэх мэтчлэн.

Хүний хөгжлийг нэг хүнд ноогдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээр биш, амьжаргааны чанараар дүгнэх ёстой гэж үзэх. Эл зарчим нь эцсийн дүнд цомхотгосон интеграль үр ашгийг харгалзан дүгнэхийг шаарддаг.

Т.Батуугийн ШинэСэБО- гийн ШБОС- оос ялгагдах зарчим энэ буюу. Инновацид хязгаар байхгүй гэдгийг “давааны цаана даваа” гэж оновчтой хэлснийг хүрсэн түвшиндээ яаран бүү хана, цааш нь үргэлжлүүлэн сэтгэ, бод, бүтээ, туурви гэж Т.Батууг биднийг уриалан дууджээ хэмээн ойлгоцгооё.

Залуу инженер Т.Батуугийн ШинэСэБО үнэхээр шинийг сэдэх нууц товчоо болох болтугай.

Монгол Улсын Инженерийн Академийн

Ерөнхийлөгч доктор, профессор

Пунсалмаагийн Очирбат

Өмнөтгөл

Социализм нуран унаж, дэлгүүрийн лангуу бор давснаас өөр зүйлгүй байсан тэр цаг үед буюу 1990 оны орчим би Евгении Муслин зохиогчтой “ХХ зууны машин” гэсэн номын монгол орчуулгыг олж уншсан маань саяхныг болтол миний ширээний ном байсан юм. (Энэ номыг А.Гөлгөөмонгол хэлнээ орчуулжээ.)

Энэ номд нэгдүгээрт, техникийн систем, техник нь хөгждөг өөрийн жам ёстой байдаг гэсэн санаа туссан, хоёрдугаарт , энэ жам ёсоор шинээр үүсч байгаа ирээдүйн машины олон загварууд байдгаараа онцлог юм. Эдгээр олон загвараас миний хамгийн их сонирхсон нэг бүтээл нь дулааны хоолой юм.

Анх дулааны хоолойг галладаг, талх жигнэх зуухны дотор гадаргуугийн дулааныг жигд байлгах зорилгоор Америкт бүтээжээ. Энэ хоолой нь ямар ч хөдөлгүүр, насос, хаалт, мэдрүүл байхгүй мөртөө их биш зайд дулааныг асар хурдан дамжуулдаг, ингэхдээ дулаанаа тодорхой хэмд барьж чаддаг зэрэг гойд чанартай гэж бичсэн байлаа. Гойд чанар гэдэг нь дулааныг хамгийн сайн дамжуулагчдын нэг, бидний мэдэх зэсээс бараг мянга дахин их дулаан дамжуулдагт оршино.

Тэгээд ийм үнэмшмээргүй чадвартай хоолой маань маш энгийн, хөгийн гэхээр бүтэцтэй байсныг би их сонирхож, тэгсэн хэр нь энэ хоолойг чухам юунд хэрэглэхээ олохгүй байсаар интернет миний өдөр тутмын хэрэглээ болсон өнгөрсөн 2004 оны сүүл хүргэв. Эцэст нь нөгөөх дулааны хоолойнхоо талаар интернетээс хайж (орос хэл дээрхи хайлтын системwww.rambler.ru), техникт одоо ямар зориулалтаар хэрэглэж байгааг сонирхож үзвэл бараг хэдэн зуун сайтын хаяг олдсон боловч ганцаас бусад нь зөөврийн компьютерийн хөргөлтөнд ашигласан, өөрөөр хэлбэл, сэнсгүй хөргөлт бүхий чимээгүй нөүтбүк хийсэн тухай байв.

Энэхүү үлдсэн ганц сайтыг нээж үзвэл, өнөө дулааны хоолойг маань төгс төгөлдөр шийдлийн нэг жишээ болгон бичсэн, энэхүү, Танд өдгөө сонирхуулан буй онолоорхи өөрөө сурах гарын авлагатай сайт байсан юм. Тэрхүү гарын авлагыг нь би компьютертаа татаж авч анх энэ онолтой танилцсан билээ.

Улмаар энэ онолын нэр болон онолыг үндэслэгч Г.С.Альтшуллерийн нэрээр түлхүүр үг өгөн хайж энэ сэдвээрх хоёр ч номыг нэмж хуулан авсан юм. Олсон номуудаа уншихад, энэ онол монгол хэлээр байдаг ч болоосой гэх бодол төрж, Улсын нийтийн номын сангийн каталогт хайсан ч олоогүй юм. Иймд эдгээр номоо өөрөө орчуулахаар шийдээд эхний номныхоо нэгдүгээр бүлгийг бараг л нэг амьсгаагаар дуусгасан мөртөө цааш нь үргэлжлүүлэхээ түр хүлээж зохиогчоос нь орчуулах зөвшөөрөл авахаар захиа бичив.

Хүлээсэн нь ч зөв болж зохиогч маань орчуулах зөвшөөрлийг “...зөвхөн хэвлэлийн газартай гэрээ хийж...” өгнө гэсэн байлаа. Нөгөө хоёр номын зохиогч болон зохиогчийн эрх эзэмшигч нар миний захиаг сонирхсон хэдий ч номоо бус харин энэ онолын нэр томъёог эхэлж орчуулах зөвлөгөөг өгсөн юм. Би зөвлөснийх нь дагуу Г.С.Альтшуллер сангийн сайтад орж, ёстой л монголоос бусад бараг бүх хэлээр энэ онолын нэр томъёо орчуулагдсныг үзэж мэдэн өөрийгөө, өөрсдийгөө хир хоцрогдсноо ойлгож билээ...

Энэ үед эдгээр гурван ном тус бүрийн сайн, муу талууд нь надад илэрхий болж, аль нэг номыг шууд орчуулалгүй, харин энэ номнуудаа ашиглан энэхүү онолыг анх сонсож байгаа уншигчдад ойлгомжтойгоор хялбаршуулан, өөрийнхөөрөө бодлого жишээнүүдийг аван шинээр ном зохиоё гэж шийдсэн юм. Ингээд сэтгэхүйн аугаа хүчирхэг зэвсэг гэж үнэлэхүйц энэхүү асар том онолын бяцхан танилцуулга төдий товхимолоо уншигч Таны гар дээр өргөн барьж байна. Өөртөө ахдах энэ том ажлыг барьж аван бие дааж ном бичихэд анх зөвлөгөө өгөн зоригжуулсан багын найз Ганаадаа талархсанаа уламжлая.

Эрхэм уншигч Танаа

Үнэнийг өгүүлэхэд энэ номыг бичих үү, үгүй юу гэж бодсон удаа надад бий. Учир нь би ном бичих ажлын хүндээс шантарсандаа биш, харин энэхүү хүчирхэг онолыг бусдад зүгээр л дэлгэрүүлээд өгчихөж болж байгаа юм уу гэсэн нөгөө л муухай монгол зан миний дотроос цухалзсных юм. Гэвч би өөрийн сэтгэхүй дэхь энэ “монгол тамгаа” ялан дийлж чадсаны баталгаа нь Таны одоо нээж уншин буй энэ ном болох биз...

Яагаад зарим хүмүүс амьдралдаа арчтай, хийсэн болгон нь бүтэлтэй, дандаа түрүүлж шинийг сэдэж, дандаа бусдаас түрүүлж асуудлыг шийдэж чаддаг юм бэ? Бурхнаас заяасан гоц авъяастайдаа ингэж чадаж байна уу?

Үгүй ээ, харин тэд гүйлгээ ухаантай, юмны эвийг олж сурсанд л хамаг учир нь байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл техникийн систем хөгжих өөрийн хууль, зүй тогтолтой байдгийн зарим нэгийг тэд эзэмшиж чадсанд хэргийн гол оршино. Гэхдээ тэдгээр шинийг сэдэгчид яаж ийм зүйл хийж чаддагаа өөрсдөө ч тайлбарлаж чаддаггүй нь сонирхолтой.

Дээрхээс үзэхэд бид бүгдээрээ шинийг сэдэж чадах уу, тэдгээр хүмүүсийн чадаж байгааг бусад нь сурч болох уу гэсэн асуулт тавигдах нь зүй ёсны юм.

Энэ асуултад, орчлонгийн аливаа болгон түүний дотор техникийн систем ч гэсэн хөгжих бодит хуулиудтай, түүнийг нь хүн болгон танин мэдэж, улмаар бид бүгд шинийг сэдэхийг сурч, шинээр сэтгэж, сэтгэлгээгээ өөрчилж амьдралаа өөд нь татаж болно гэж хариулж байна.

Техникийн систем хөгжих хуулийг танин мэдсэн бүхэн шинэ бүтээлүүд төрүүлж, патент эзэмшигч болдог тухай, мөн энэ хуулиудыг хэрхэн эзэмших тухай, шинийг сэдэх нь хэн бүхний өдөр тутам хийж чадах зүйл болох тухай, ингэснээр хүн болгон амьдралаа өөрчилж, сайн сайхан амьдарч чадах аргуудын тухай энэ номд өгүүлсэн юм.

Техникийн системийн зүй тогтлыг танин мэдэж шинийг сэдэх энэ арга, энэ онол нь хүний амьдралын бусад салбарыг ойлгож, шинээр сэтгэхэд ч мөн адил үйлчилнэ.

Номыг хамгийн өргөн олон, эгэл уншигч болох сурагч оюутнууд, инженер техникийнхэн, бизнес уран бүтээлчдэд зориулан бичлээ. Иймд уншигч Та хэн ч байсан өөрийгөө гололгүйгээр биеэ дайчлаж уншихийг хүсье.

Номын эхний бүлэгт энэ онол үүсэх хөрс суурь, техникийн систем хөгжих хуулиуд, техникийн системийн ажиллах чадварт шинжилгээ хийх тухай болон шинийг сэдэх мэх, арга, зарчмуудын тухай товчлон өгүүллээ.

Хоёрдугаар бүлэгт хэвшмэл хөшүүн сэтгэлгээ нь шинийг сэдэхэд хэрхэн саад болдог, хэрхэн шинээр сэтгэх тухай, мөн түүнчлэн өмнөх бүлэгт үзсэн арга, мэх, зарчмаар шинийг сэдэх алгоритмын тухай авч үзлээ.

Эрхэм уншигч Та техникт дур сонирхолтой нэгэн аваас эхний бүлгээс эхлэн уншихийг зөвлөе.

Хэрэв Та нийгмийн салбарт илүү сонирхолтой бол шууд хоёрдугаар бүлгээс уншихийг санал болгож байна.

Шинийг сэдэх тухай бичихэд жишээ таталгүй, бодлого хавсаргахгүй байх аргагүй юм. Номыг сонирхолтой болгох үүднээс зориудаар төрөл бүрийн жишээг сонголоо. Гэхдээ сонгосон жишээ, бодлогуудыг ойлгох болон бодоход арван жилийн сургуулийн физикийн мэдлэг л Танд бүрэн хангалттай байх болно.

Шинийг сэдэх бодлогууд нь олон хариутай байдаг тул Таны олсон хариу номны хяналтын хариунаас өөр ч байж болох юм.

Эрхэм Та гадаад хэлэнд авъяастай, хос морьтой нэгэн аваас шинийг сэдэх талаархи мэдлэгээ дан ганц энэ номоор хязгаарлалгүй, гадаад хэлээрх номуудыг уншиж танилцана гэдэгт олигтой ч орос хэлгүй мөхөс би итгэж байна. Танд амжилт хүсье.

Нэгдүгээр бүлэг

§ 1.1 Хэн шинийг сэддэг вэ

...Эртээ урьд цагт нэгэн сургууль байжээ. Энэ сургуульд дуртай үедээ хэн дуртай нь үедээ орж сурч болдог бас хүссэн үедээ гарч болдог байв. Энэ сургуульд багш, захирал ч байхгүй, тэгээд зогсохгүй сургууль төгсөгчид нь ямар мэдлэгтэй болж төгсөхөө ч, сургуулиа төгсөж чадах эсэхээ ч мэддэггүй байв. Ийм сургууль хаа ч байхгүй хэмээн Та бодож байгаа байх, тийм ээ үнэхээр байдаггүй. Өвчтөн нь хүнд өвчнөөр хариугүй нас барах гэж байхад нь “Таныг хэн эмчлэх ёстойг би мэдэхгүй, яаж эмчлэхийг ч бас би мэдэхгүй, хэнээс асууж мэдэхийг нь бүр ч мэдэхгүй” гэж хэлдэг эмчтэй эмнэлэг байж болох уу? Мэдээж ийм эмч байж болохгүй, ийм эмчтэй эмнэлэг ч байж таарахгүй.

Тэгвэл өнөөгийн шинийг сэдэгчид дээрх хоёр зүйрлэлтэй тун ч төсөөтэй, замбараагүй, төлөвлөгөөгүй, сэдэж байгаа зүйлээ хэзээ дуусахыг нь мэддэггүй, хэр “шинэ” болохыг нь мэддэггүй, амьдралд нэвтрэх эсэхийг нь ч бас мэддэггүй байдалтай байна.

Урьд хэн ч мэддэггүй зүйлсийг сэдэж олох нь нээлт юм. Нээлт гурван янз байдаг тухай би уншсан юм байна. Эхлээд бүх хүмүүсийн мэддэг энгийн зүйлсийг өөртөө нээнэ, дараа нь цөөхөн хүн мэдэх төвөгтэй зүйлийг олж нээнэ, эцэст нь хэний ч олж мэдээгүйг нээнэ.

Хүн нийгмээрээ амьдардаг гэдэг нь тодорхой. Хүн төрөлхтөн нийгмээрээ амьдрахдаа байгалийнхаас ялгаатай, өөрийн гэсэн тодорхой хүрээлэн орчинг үүсгэж, энэ орчиндоо амьдарч, басхүү энэ орчингоо улам хөгжүүлж иржээ. Бидний амьдралд өдөр тутмын хэрэгцээтэй зүйлс үлгэр домгийн шидэт саваагаар дохисон мэт тэнгэрээс бий болдоггүй. Ширээ, сандал, хувцас, хоол, нисэх онгоц, буу зэвсэг энэ бүгдийг урьд өмнө хэн нэг нь бүтээсэн, одоо ч өдөр болгон шинэ гар утас, шинэ тэрэг, шинэ техник зохиогдсоор байна.

Эдгээр шинэ зүйл болгоныг хорвоод мэндлүүлж байгаа хүмүүс нь шинийг бүтээгчид юм. Шинэ юм болгон эхлээд шинийг сэдэгчийн оюун ухаанд мэндэлдэг. Дараа нь энэ шинэ санааг зохион бүтээгч инженерүүд амьдралд нэвтрүүлдэг. Бодож тунгаахын чухлыг “баавгай байшингаа барьж дуусаад орох гэтэл байшингаа хаалгагүй барьсан байжээ” гэж үлгэрт хүртэл сануулж байна.

Харин зохион бүтээгчийн шинийг сэдэгчээс ялгарах ялгаа нь тэд урьд бүтээгдсэн зүйлийг томруулж, жижгэрүүлж өөрчилдөг хүн юм. Минийхээр бол зохион бүтээгч нь шинийг сэдэгчийн оюуны өмч- шинэ бүтээлийг түрээс маягаар эзэмшиж байгаа л хүн юм.

Манай нүүдэлчин өвөг дээдэс маань өдөр тутам хувьсан өөрчлөгддөг хатуу ширүүн амьдралтай байнга тулгарахдаа шинийг сэдэх шаардлагатай үргэлж таарч явжээ. Энэ шаардлагыг амжилттай шийдсэн нь тухайн хүнд хэцүү нөхцөлд амиа аварч, улмаар авралын тэрхүү шийдэл нь бусад ардуудад түгэн тархаж байжээ. Ингэж тархахдаа зарим тохиолдолд онцгой жор, технологийг нийтэд зориулсан номон дээр тойм төдий дурьдаж, зөвхөн үр хүүхэддээ буюу итгэсэн шавьдаа дамжуулан заадаг, одоогийн бидний ноу-хау гэдэг шиг ойлголт тэр үед ч бас байжээ. Ийм уламжлалаас болж болд төмөр ширээх, дарь үйлдвэрлэх арга гэх мэт эртний зарим технолог бидэнд уламжлагдан ирсэнгүй мартагджээ. Зөвхөн бид ч бус эртний уламжлалт соёл, гар урлагаараа алдартай өмнөд хөршийн маань гангар шаазан үйлдвэрлэх арга ажиллагаа ч мөн адил мартагдаж тасарсан байна.

Өвөг дээдэс маань тулгарсан зорилтыг шийдэхдээ ихэнх тохиолдолд ямар нэг зүйл гаднаас нэмэлгүйгээр хамгийн энгийнээр уг асуудлыг шийдэж байсан нь бидний сонирхож буй энэ онолтой нийлдэг төдийгүй байгаль орчинд хоргүй харин ч зохицсоноороо өнөө үеийн олон судлаачийн анхаарлыг татаж байна.

Хэдэн зуун, мянганаас уламжилсан монголчуудын эдлэл, хэрэглэл болох монгол дээл, дээлийн товч, монгол эмээл, монгол гэр, морин хуур, монгол эсгий гэх мэтийг арга нь бидний нүдэн дээр илт өөрчлөгдөн хөгжиж байна. Жишээлбэл монгол дээлийг торгон савхи, ямааны ноолууран бөсөөр урлаж байхад дээлний товч нь цул цутгамал байхаа больж хөндий гагнууртай боллоо. Монгол гэр эсгий үүдээ халж хаалгатай, модон шалтай, төмөр зуухтай болоод зогсохгүй, ганцхан баганатай болж эхэллээ. Монгол эмээлийг углуургадаж хийдэг арга гарсан байна. Морин хуур маань ч ширэн царны оронд модон цартай, морины дэл сүүлний хялгасаар биш нийлэг утсаар хийсэн чавхдастай, чавхдасаа механикаар чангалагч чихтэй болж байна. Монгол эсгийг морь, тэмээгээр бус харин машинаар татдаг болжээ. Малчин ардын аж амьдралд ч өөрчлөлт гарч, тавиадхан жилийн өмнө хэн ч мэддэггүй байсан ямааны ноолуур өнөөдөр амьжиргаа залгуулж байна.

Энэ бүх өөрчлөлт, шинэчлэлт маш эрчтэйгээр тасралтгүй явагдаж байгаа төдийгүй цаашид улам хурдсах нь тодорхой.

Шинийг сэдэлтийн үр дүнд техникийн загвар, барааны тэмдэг, жүжиг, кино, дуу гэх мэт оюуны өмч болох шинэ бүтээлүүд үүсдэг. Гэхдээ шинэ бүтээлийн гол шинж нь төрөөс (Оюуны Өмчийн Газраас) гэрчилгээ авахад биш, харин амьдралын хатуу шалгуурыг давахад байна.

Шинийг сэдэх нь оюуны өмч үүсгэж байгаа учир энэ нь нэгэн төрлийн үйлдвэрлэл мөн. Тэгэхээр энэ үйлдвэрлэл цэгцтэй, төлөвлөгөөтэй явагдах ёстой. Төлөвлөгөөтэйгээр шинийг сэдэх гэнээ гэж Та намайг шоолж байна уу? Бүү яараарай.

Нөгөө талаас авч үзвэл, шинийг сэдэх нь хувь хүний уураг тархины идэвхтэй, чиглэсэн үйл ажиллагаа, тодруулбал, мэдээллийг боловсруулах эсвэл суралцах мэтээс онцын ялгаагүй л үйл ажиллагаа юм. Тухайн үедээ монголд ганц ч роман байдаггүй, зохиолчид маань яаж бичдэгийг нь мэддэггүй байсан бол одоо “Монгол роман” гэсэн тусгай сэтгүүл хэвлэгддэг болж, зохиолчид бүгд роман бичиж “сурчээ”. Тэгэхээр цаашдаа шинийг сэдэх гэж нэрлэдэг, сэтгэхүйн энэ үйл ажиллагааг ч гэсэн хүссэн хүн бүр сурч, сурснаа төлөвлөж, үүнийхээ дагуу оюуны өмчийн “төлөвлөгөөт үйлдвэрлэл” эрхэлж болох нээ. Ингэхдээ дэндүү хялбарчилж, “Ирлээ, үзлээ, яллаа” эсвэл “Гарлаа, дэвлээ, хаялаа” гэдэг шиг томъёолон ойлгож бас болохгүй байх аа.

Уураг тархины ердийн гэж нэрлэмээр үйл ажиллагаа- бүтээн туурвих, шинийг сэдэх нь өнөөг хүртэл урсгалаараа, удирдлагагүй явж ирсэн байна. Нэр алдартай ч бай үгүй ч бай шинийг сэдэгч маань “Толгойд юу ч орохгүй байна... “ гэвэл ард бидэн маань хүлээж суудаг, иймэрхүү л байдалтай эдүгээг хүрчээ.

♦ Өнгөрсөн зууны далаад онд Хөвсгөл аймгийн мод боловсруулах үйлдвэрт төрийн шагналт, зохион бүтээгч Пүрэвдаш гэж алдартай хүн байлаа. Энэ хүн монгол гэрийн тооно, хана, унь гээд бүх модон эдлэлийг үйлдвэрлэлийн аргаар хийдэг иж бүрэн цехийг зохион бүтээсэн нь угтаа жинхэнэ үүнийг хийх ёстой баймаар ямар ч инженерээс хол давж гарсан хэрэг. Шинийг санаачлагч Пүрэвдаш ямар ч тусгай боловсрол эзэмшээгүй мөртөө шинийг сэдэхэд тулгарсан зорилтыг шийдэхдээ ямагт өвөрмөц атлаа энгийн санаа дэвшүүлдэг байсан нь түүний монгол эмээлийг үйлдвэрлэлийн аргаар хийхдээ, хосолж ургасан хус модноос ухаж хийдэг аргыг халж, хараацай шаантаг хэрэглэснээр тодордог.

Атомын бүтцийг судлаж, Улаан нүдэн гариг дээр судалгааны хөлөг буулгасан өнөө үед яагаад сэтгэн бодох энгийн үйлдэл- шинийг сэдэх нь урсгалаараа, төлөвлөгөөгүй, бараг л дуртай үедээ, хүссэн болгон “хийдэг”, тэгсэн мөртөө аль хэр шинэ зүйл сэдэж чадсаныг нь хэн ч үнэн зөв дүгнэдэггүй байдалтай байгаа юм бэ?

Учир нь энгийн, хүй нэгдлийн үеэс л хэрэглэж байсан шинийг сэддэг бараг цор ганц арга болох туршилт алдааны аргаа хэрэглэсээр л байгаад байна.

Алдартай суутнууд яагаад этгээд, бараг гажиг гэмээр байдаг вэ? Яагаад гэвэл тэд эртний бөгөөд үр дүн муутайхан, удаан аргаараа хэвийн хүмүүсийн хувьд бараг бүтэшгүй зүйлийг бүтээхээр зорьж, эцэст нь ердийн амьдралын тохь тух зэргээ хүртэл золиослон байж зорьсон зорилгодоо ч хүрдэг, “гажиг, зожиг, галзуу” гэх мэт нэр алдраар ч бас “шагнуулдаг”.

☺Их хурлын тамгын газрын утас дуугарч “Ердийн иргэн яавал Их хурлын гишүүн болж болох вэ” хэмээн асууж. Утас авсан хүн “Та чинь тэнэг юм уу” гэвэл,”Өө бас тэнэг байх ёстой юм уу” гэж хариулжээ.

Шинийг сэдэхийн тулд заавал этгээд байх хэрэггүй гэдэг ньойлгомжтой. Мөн заавал этгээдээр сэтгэх ч бас хэрэггүй гэнэ шүү.

Шинийг сэдэгчид заавал мэргэжлийн инженер, зохион бүтээгчид байдаг уу? Олон шинэ бүтээлийн санаачлагч нь ихэнхдээ харин ч эсрэгээр мэргэжлийн бус хүмүүс, бүр арван жилийн хүүхдүүд хүртэл байдаг хоёр ч жишээг дор хавсаргалаа.

♦ 1. Усан онгоц хөвдөг томоохон гол мөрний гүүрүүд нь дундуураа салж, дээшээ өргөгддөгийг бид киноноос үзсэн. Өргөдөг биш эргэдэг гүүр байвал эрчим хүчний хэмнэлттэй, хялбар хийцтэй болно гэсэн санааг арван жилийн сурагчид гаргажээ.

♦ 2. Орчин үеийн хурдан онгоцууд газардах үед дугуй нь буух зурвасын бетонон талбайг мөргөснөөс болж амархан элэгддэг байна. Үүний эсрэг үр нөлөөтэй байхуйц саналыг мөнл хүүхдүүд дэвшүүлжээ. Онгоцны дугуйны гол дээр жижгэвтэр сэнс зооход, сэнс нь салхинд үлээгдэн дугуйг эргүүлснээр бетон талбайг мөргөх эрч нь саарч элэгдэл буурна.

Гэхдээ шинийг сэдэхэд боловсрол хэрэггүй гэж үзэх нь өөр гажуудал үүсгэнэ. Маш өвөрмөц санаа олсон боловч техникийн боловсрол дулимагийн гайгаар амьдралд нэвтрэхээргүй шинэ бүтээл төрүүлсний жишээнд өнгөрсөн зууны дал наяад онд монголд зохиогдсон бууз чимхэж, жигнэдэг машиныг би дурдаж байна. Энэ төхөөрөмжинд буузыг машинаар чимхүүлэх зорилтыг гялалзтал шийдсэн боловч бүхэлд нь авч үзвэл, ямар ч цехийн хаалгаар багтахааргүй өргөн, хорь гаруй цахилгаан хөдөлгүүр бүхий нүсэр хийцтэй, өртгөө мөд нөхөхөөргүй үнэ ихтэй, амьдралд нэвтрэхгүй бүтээл болжээ.

Уураг тархины хөгжил сайтай, өөрөөр хэлбэл ухаантай хүн болгон шинийг сэдээд байж чадах уу? Хэрэв ийм байдаг сан бол шатрын их мастерууд нь хамгийн олон патентын эзэмшигч байх ёстой, бид ч бөөн шатарчдийг олноор нь төрүүлчихвэл л шинэ, шинэ техникүүд бүтээгдэн, нийгэм маань суга хөгжих юм биш үү?



Бодлого 1. Сүмийн дээврийн ус зайлуулах хоолой олон жилийн хур хогоор дүүрч бөглөрчээ. Сүмийг анх баригдахад дээврээс борооны ус зайлуулах хоолойг модон тулгуур баганан дотуур хар тугалгаар цутгаж хийсэн байлаа. Хэрэв хогийг цэвэрлэж хоолойг хэвийн болгохгүй бол дээврээс дуссан борооны дусаал бурхан тахилыг нь будаа болгох гээд байдаг. Яах вэ?

Тэр үеийн сэхээтнүүд болох лам нар яаж ч оролдоод бөглөрлийг гаргаж чадсангүй. Харин жирийн малчин ард алаг даахай барьж хоолойд хийгээд, наанаас нь хомоолоор утахад, нөгөө алаг даахай нь цаашаагаа ухаж өөртөө зам гаргаснаар бөглөөсийг онгойлгожээ. (орчин үеийн уран зохиолоос)

Бодлого 2. Тогоотой сүүг хөөсрүүлж самран халаахдаа хэт халаахгүйн тулд дулааныг нь байнга хэмжих хэрэгтэй. Овор ихтэй элдэв төхөөрөмжгүйгээр Яаж хэмжих вэ?

Орчин үеийн хүмүүс бид юу эсийг санал болгох бол, харин эмээ нар маань сүү самрах тоолондоо, шанага барьсан гарынхаа чигчий хурууг тогоотой сүүндээ дүрж хэмждэг байв. Хамгийн энгийн, ямар ч нэмэлт төхөөрөмж хэрэггүй.

Бодлого 3. Би зах дээрээс гүзээтэй зөөхий худалдаж аваад гэртээ ирээд гүзээг нь задласанд дотроос нь зөөхий биш аарц гарч, зальтай худалдагчид молигодуулж орхив. Дараа нь энэ тухай өвөө маань сонсоод, “хөлдүү зөөхийнд аарц холисон үгүйг, гүзээг нь задлахгүйгээр ... ингээд л мэдчихнэ, энүүн шиг амархан зүйл байхгүй” гэлээ. Харин Та байсан бол Яах вэ?

Мэдээж бидэнд лабораторийн нарийн багаж энэ тэр байхгүй, тэгээд ч тийм багаж байлаа гээд зах гарах болгонд үүрээд явалтай биш.

Цагаан идээний тухай бас нэг бодлого...

Бодлого 4. Хөлдөөсөн сүү худалдаж аваад цай сүлэхэд маш шингэн, бараг л ус шахуу байлаа. Чанар муутай сүүг шууд л зах дээр ялгаж мэдэх хэрэгтэй.Яах вэ?

Бас л өвөөгийн зөвлөгөө хэрэг боллоо. Гэхдээ мэдээж бүтээлч шүү.

Санамж: Энэ номонд байгаа дээрх болон бусад бодлогууд нь сургалтын шинжтэй учир Та тавигдсан нөхцлийг нь өөрчлөлгүйгээр бодох хэрэгтэй. Жишээ нь хүн амыг шингэн, ууттай сүүгээр хангах хэрэгтэй гэх мэтээр хадуурч болохгүй.

Бодлогыг бодохдоо хариуг нь таах гэж оролдох, тэр битгий хэл зөв хариуг тааж олсон байлаа ч энэ нь Таныг юунд ч сургахгүй гэдгийг мөн анхаарна уу. Үүний оронд, уг бодлого хичнээн ч хялбар, хариу нь мэдээжийн санагдсан ч ялгаагүйгээр сэдвийн дагуу аргачлалаар бодох дадал эзэмшихийг хичээгээрэй.

Энэ мөрүүдийг уншиж суугаа Та “Би ч техникээс ёстой нэг тэс хөндий хүн дээ, шинийг сэдэх энэ онолын хэрэг ч надад алга даа...” гэж бодож байх магадгүй. Та эмч, сувилагч, багш, цагдаа хэн ч байсан Таны амьдралд шинийг санаачлах хэрэгцээ гардаггүй юм аа гэхэд өдөр тутам ашигладаг багаж, зэвсгээ “аль хэр шинэ“ болохыг мэдэх шаардлага тулгарч л таарна.

Анагаах ухаан, боловсрол, цагдаа гэсэн техникээс хамгийн хол хөндий, нийгмийн гурван салбарынхны өдөр тутмын гол багажнууд яаж хөгжиж ирсэн, ямархуу байвал бидэнд “шинэ” санагдахыг авч үзье.

♦ 1. Намайг бага байхад эмчлүүлэгчийн цусны даралтыг хэмждэг аппарат нь хоорондоо холбоотой шилэн гуурсаар гүйдэг мөнгөн устай байлаа. Дараа нь шилэн гуурс алга болж, цагных шиг нүүртэй аппарат гарч ирсэн. Одоо үед хийгээ өөрөө шахаж, өөрөө хэмждэг, хуруу зайтай электрон аппаратыг эмч нар барих болжээ.

♦ 2. Сурагч бид “указка” гэж оросоор нь нэрлэдэг байсан манай багшийн “заагуур мод” биднийг тавдугаар ангид ороход модон байхаа больж, дотроо тосон балтай сунадаг хэлбэртэй болсон юм. Одоо бол багш нар маань түлхүүрийн оосрон хэлбэртэй, лазерийн гэрлэн заагууртай зогсдог болсон.

♦ 3. Цагдаагийнхны баридаг бороохой хатуу цул резин байхаа больж, дотроо уян ган тросстой хийгддэг болсон юм. Одоо үед бүр цахилгаан гүйдлээр цохиулдаг, нулимс асгаруулагчтай хүртэл бороохой үйлдвэрлэгджээ.

Шинийг сэдэх, үгүйдээ гэхэд шинийг таних нь эрт, эдүгээгийн хэн бүхэнд, Та бидэнд бүгдэд л тулгардаг асуудал гэдэг нь тодорхой боллоо.

Хүн төрөлхтний түүх нь ерөөсөө л шинийг сэдсэн түүх байжээ. Энэ нь ялангуяа хамгийн их хатуу ширүүн, амь сорьсон салбар болох цэргийнхэнд илүү их ажиглагддаг.

Миний бодлоор ШУТИС, ХААИС, МУИС, ШУА гэж юуг хэлэх вэ, олон давхар том байшинг хэлэх үү, барилга доторхи ширээ, сандал мэтийг хэлэх үү. Өөр барилгад нүүж орохоор сургуулийн мөн чанар өөрчлөгдөх үү, ширээ сандлаа шинэчлэхээр сургалт сайжрах уу? Үгүй л болов уу. Тэгвэл их сургууль гэж эрдэмтэн багш, профессор, ажилтан, оюутнуудыг нь л нэрлэх нь, бүр тодруулбал багш оюутнуудын ур чадвар, туршлагыг нь л нэрлэж байна.

Тэгэхээр нийгмээ хөгжүүлье, сайхан гэр байшинд амьдрая гэвэл өөрчлөлт шинэчлэлтийг өөрөөсөө эхэлж шинээр сэтгэх хэрэгтэй.

Шинээр сэтгэнэ гэдэг нь хуучин бүгдийг улгүй таягдан хаях бус хуучин дээрээ дөрөөлөн тэднийг тулгын чулуу болгон ивж шинээр галаа ноцоохыг хэлнэ.

Шинээр сэтгэж шинийг сэдэх арга барилуудыг дараагийн сэдэвт авч үзье.

§ 1.2 Туршилт алдааны арга

Хүн төрөлхтний шинийг сэдэхдээ өнөөг хүртэл хэрэглэж ирсэн үндсэн аргуудын нэг нь туршилт алдааны арга юм (цаашид ТАА гэж товчлоно). Зүйрлэж тайлбарлавал энэ арга нь төөрсөн хүн зүг чигээ хайхтай адил юм. Тухайлбал ууланд, ойд төөрсөн хүн өндөр оргил дээр гарч холын бараа харахыг, эсвэл гол горхины урсгал дагаж суурин газар очихыг боддог байна. Харин ээрэм талд төөрсөн бол бараг л хандсан зүг рүүгээ явдаг.

Шинийг бүтээх зорилт урдаа тавьсан, ТАА хэрэглэж байгаа аливаа хүн санаандаа орсон бүх хувилбарыг туршиж эхэлдэг, ингэхдээ өөрт нь туршихад хамгийн амархан, эсвэл хамгийн бүтэлтэй гэж тооцсон зам сонгодог. Сонгосон зам нь сүлжилдсэн, тойруу, очих чиглэлээс нь эсрэг чиглэсэн эсвэл бүр мухар ч байх магадгүйн дээр туршилтуудад шинийг сэдэгчийн маань хөрөнгө чинээ, энэ яваа ганц нас нь хүрэхээргүй ч байх тун магадгүй. Хэрэв аз нь гийж зөв замаа олсон бол үр дүнд нь шинийг сэдэгчийн маань нэр алдаршиж, морьтны хишиг явганд гэгчээр ард бидэнд ч ашиг тус нь ирнэ.

♦ ЗХУ- ын сансрын хөлгийн гол зохион бүтээгч Королев анхны пуужин зөөгчөө бүтээж байхдаа, ажлын бараг талыг нь хийсний дараа уг загварыг төгс биш гэж үзэн, ажлаа зогсоож, өөр цоо шинэ зарчмын пуужинг дахин эхнээс нь угсруулж байжээ.

Хэрвээ Зөвлөлт гүрний сансрын хөлгийн зохион бүтээгчдийн багийн ерөнхий зохион бүтээгч тэр том хүн угсруулж байгаа зүйлийнхээ шинэ байж чадах эсэхэд эргэлзэж, эсвэл угсруулж байгаа пуужин зөөгч нь дуусаагүй байхдаа “моралийн” элэгдэлд орж байгаа юм бол энгийн хүмүүс бидний сэдэж бодсон бүтээлүүд ямархуу түвшинд байх нь ойлгомжтой...

Бүтээн туурвилтын хөгжлийн удаах түвшинд, байж болох бүх хувилбарыг бодитоор нь туршиж үзэлгүйгээр урьдчилан ухаан санаандаа “ажиллуулж, барьж, байгуулж” шүүхийг хичээдэг болжээ. Ингэснээр турших ёстой байсан хувилбарын тоо хамаагүй цөөрч, хөрөнгө цаг хугацааг ихээхэн хэмнэж, жинхэнэ үр дүнд хүрэхүйц туршилтаа хийх боломж олдоно.

Туршилтыг олуулаа хувааж ТАА- ын дутагдлыг багасгаснаар эрдэм шинжилгээний хүрээлэн үүсч эхэлжээ. Эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүдэд, тодруулбал ТАА- д зарцуулах хөрөнгө санаанд багтмааргүй өссөн ч эцсийн үр дүн нь чамлалттай байсныг социализмын үеийн ШУА-ын түүх гэрчилдэг. Өнөөгийн бидний амьдран буй капиталист нийгэмд ч судалгааны хүрээлэнгүүдийн хувь заяа мөн л хөөрхийлөлтэй байгаагийн цаад далд шалтгаан нь тэдний ажлын эцсийн үр дүнтэй шууд холбоотой.

ТАА- ын хамгийн муу тал, муу үр дагавар нь нэг бодлогоо шийдсэн шийдлээс авсан сургамж дараагийн бодлогод тэр бүрий таардаггүй, бодлогоо дахиад л эхнээс бодож, өнөө олон туршилтуудаа хийх шаардлага гардаг, шинийг сэдэгч маань “мөнхийн эхлэн суралцагч” хэвээрээ байх авч асар их үнээр хуримтлуулсан туршлагын сантай болдог сайн тал бас бий.

ТАА ийм тааруухан мөртөө яаж өнөөг хүртэл лут том шийдлүүдийг бодож дөнгөө юм бол? Хэргийн учир нь ганц хүн дийлэхээргүй хүндхэн бодлогыг хүний нэг бус хэд хэдэн үе нэгээс нөгөөд буухиалан дамжуулж шийддэг байсанд оршино. Тодруулбал, нэг үеийнхний шийдэж чадаагүй бодлогын хариуг тэдний дараагийн үеийнхэн арай өөр байрнаас үргэлжлүүлэх байдлаар шийддэг байжээ.

Хүн төрөлхтөн цорын ганц ТАА-гаа шүтээд суулгүй, өөр аргуудыг ч бодож олжээ. Үүнд, сэтгэхүйн дайралт, хэлзүйн шинжилгээний аргыг нэрлэж болно.

Үүнээс гадна шинийг сэдэх гоц авъяастнуудын нууц нь юунд байгааг судалдаг шинжлэх ухааны салбар- эвристик аль эрт үүсчээ.

Бодлого 5. Хэдэн жил дараалсан зудны үед сумын түргэний УАЗ-469 машин арав хүрэхгүй километр газар 4 цаг гаран цас ухаж хүрснээ телевизийн сурвалжлагчид ярьж байжээ.

- Цаашдаа яамаар байна гэж сурвалжлагч асуухад

- Дахиад нэг машин нэмж авмаар байна гэж сумын дарга нь хариулж байлаа. Яах вэ?



§ 1.3 Эвристик

Шинийг сэдэхийн нууцыг судалдаг ийм шинжлэх ухаан-эвристик аль эрт үүссэн юм бол яагаад одоо хэрнээ туурвин бүтээх үр дүнтэй арга алга байна вэ? Үүний учир нь энэ хуурамч шинжлэх ухаан хэтэрхий том цар хүрээтэй зорилго бүтэшгүй зорилтийг өмнөө тавьж, хүний бүхий л үйл ажиллагаан дахь дурын бүтээлч бодлогыг адилтгаж шийдэх гэсэнд оршино.

Тэгээд ч тэд техникийн систем яаж хөгждөг, энэ хөгжилд нь ямар нэгэн зүй тогтол байдаг эсэх тухай судлахын оронд үүнийг судлаж байгаа хүмүүс болох эрдэмтэн судлаачдыг өөрсдийг нь судлаж байжээ. Химийн шинжлэх ухаанд амжилт гаргаж, бодис зүйн холбоог маш сайн тодруулсан дорвитой бүтээлд тулгуурлан, цаашдаа ямархуу элемент нээгдэж магадгүйг урьдчилан хэллээ гэхэд энэ нь элементүүдийн үелэх хуулийг таньж мэдсэн эрдэмтэн бүхний л чадах зүйл. Түүнээс биш тэр том бүтээлийг туурвисан химич эрдэмтний тархийг, нээлт хийж байгаа сэтгэхүйг нь судласнаараа ирээдүйд нээгдэх элементийг урьдчилан хэлж чадахгүй нь хэнд ч ойлгомжтой.

Дээрхтэй төстэй, иймэрхүү нээлтийн жишээг бараг бүх шинжлэх ухаанаас олж болно. Тухайлбал одон орон судлалд, нарны аймгийн Дэлхий ван гаригийг тэнгэр лүү огторгуйн дурангаар ширтэж биш, харин “үзэгний үзүүрээр, өрөөндөө сууж байгаад” нээжээ.

Шинийг санаачлагч яаж шинийг сэддэг юм бол? Энэ асуултын хариу нь шинийг сэдэж чаддаггүй ердийн олонхи хүний хувьд төдийгүй, нээлт бүтээл хийгчдэд өөрсдөд нь хүртэл бүрхэг байдаг. Ихэнх нээлт, бүтээлүүд яаж хийгдсэн тухай сурвалжлага, ярилцлага, түүхийг эргэн саная л даа “…Би нэгэн удаа явж байгаад санаандгүй”,”…гэнэтхэн анзаараад”, “…миний зүүд нойрон дунд гэнэт ийм санаа харван орж ирлээ” гэх мэт яриа нь бидэнд юуг ч тайлбарладаггүй билээ.

Бид ч гэсэн шинийг санаачлагчийг өөрийг нь судлаж байсан нь зөв үү? Буруу байжээ. Уул нь тухайн техникийн систем одоо ийм түвшинд байгаа, тийм дутагдалтай учраас тийм болгомоор байна гэх зэрэг тодорхой салбарын тодорхой техникийг л сонгож судлах хэрэгтэй байж.

♦ Оньсон тоглоомоороо алдартай зохион бүтээгч Түмэн-Өлзий гуайг хүүхдүүд сайн мэднэ. Монголчуудын уламжлалт оньсыг улам хөгжүүлсэн, сонин хачин хэлбэртэй, үй олон тоглоом зохиож чаддаг түүний нууц нь юунд байна вэ? Бусад хүмүүс, бид оньсон тоглоомыг шинээр зохиодоггүй юм аа гэхэд ядаж эвлүүлж сурахын тулд яавал зохилтой вэ? Түмэн-Өлзий гуайг өглөө хэдэн цагт босдог, өдөр хэдийд зургаа зурж, хэдийд унтдаг зэргийг сонирхох уу?

Үгүй ээ, харин хэдэн янзын оньс байдаг, хэдэн янз байж болох, хэдийг нь идэвхтэй ашигладаг зэрэг зүй тогтлыг асууж судалбал бид зөв замаар явна.

Тэгээд ч гол учир нь шинийг сэдэгчид, эрдэмтэд яаж сэтгэж байгаад бус гагцхүү тэдний зохиож, сэдэж, судлан буй техникийн систем маань хэрхэн хөгждөг юм бэ гэдэгт л байсан бөгөөд техникийн систем нь хөгждөг өөрийн зүй тогтол, энэ зүй тогтлыг тусгасан хуулиудтай байдаг юм байна. Тийм ээ, үнэхээр техникийн систем хөгжих хуулиуд бодитоор оршдог гэдгийг Г.С.Альтшуллер анхлан нээжээ. Эдгээр хуулиудийн тухай хойно дахин өгүүлэх болно.

Үнэнийг хэлэхэд одоо үед техникийн зарим салбарт, жишээлбэл механикт хөгжлийн зүй тогтолын зарим хандлагыг тун зөв тодорхойлж чадсан байв. Үүнд: геометрийн гурвалжин дүрсийг ашигладаг татуурган хийцийг хэрэглэх, нимгэн гадаргууд ховил нэмэх аргаар хөшүүн чанарыг нэмэгдүүлэх, нэг цэгт төвлөрсөн ачааллыг нийт гадаргууд жигд хуваарилж тараах, үечилсэн ажиллагааг тасралтгүй циклтэй болгон өөрчлөх гэх мэт.

Гэтэл техникийн систем нь тухайн нэг салбарын ололтыг ашиглан алгуур хувирч байснаа, гэнэт шал өөр салбарын ололтыг ашиглаж огт өөр хэлбэр дүрстэй болон хувирах замаар хөгждөг. Жишээлбэл, галладаг зуух нь түлээ түлэхээ больж цахилгаанаар ажилладаг болсон бол одоо хоолоо богино долгионы үелзэлээр халааж болгодог болжээ.

Шинжлэх ухаан болгон хөгжлийнхөө эхний шатанд хуурамч шинжлэх ухааны балчир үеийг туулдаг байна. Эвристик нь ч мөн адил сэтгэл зүйн энгийн туршлагыг судлаад л бүтээн туурвихуйн бүх салааг эзэмдэхээр зорьжээ.

Эвристик нь шинийг сэдэхэд авъяас чухал биш, хүн үүнд суралцаж болно гэж үзсэнээрээ бидний сонирхож байгаа онол үүсэх нэгэн шижим болж өгчээ.

§ 1.4 Шинийг сэдэх бусад аргуудын тухай

Хорьдугаар зуун гарсаар хүн төрөлхтөн шинийг сэдэх бусад аргуудыг бодож олсны нэг нь сэтгэхүйн дайралтын арга юм.

Сэтгэхүйн дайралтын арга нь хоёр шаттай. Эхний шатанд янз бүрийн нас, мэргэжил бүхий арав орчим тоотой хүмүүсээс бүрдсэн бүлэг тухайн шийдэж буй бодлогын талаар өөрсдийн толгойд орсон бүх санааг чөлөөтэй дэвшүүлнэ. Энэ шатанд хамгийн гол нь санаа дэвшүүлэх нь чөлөөтэй, ямар ч шүүмжлэл байж болохгүй. Туршлагатай хүмүүсийн баг цөөхөн минутад хангалттай олон хувилбар дэвшүүлж чаддаг байна.

Дараагийн шатанд дэвшүүлсэн санаа болгоныг шүүн хэлэлцэж, эдгээрээс хамгийн үр дүнтэйг нь авч үлдэхийг хичээнэ. Эцэст нь хамгийн үр дүнтэй гэж үзсэн хувилбараа туршиж үзнэ.

Сэтгэхүйн дайралтын арга овоо үр дүнд хүрч, энэ аргаар дагнан ажиллаж бизнес хийдэг компаниуд ч байгуулагдаж байжээ.

Шинийг сэдэх өөр нэг арга нь хэлзүйн шинжилгээний арга байдаг. Гол зарчим нь шинээр сэдэж байгаа бүтээгдхүүндээ байж болох материалуудаас бүрдсэн баганатай, байж болох бүх хэлбэрийг багтаасан мөртэй хүснэгт байгуулж, байж болох хувилбар санаануудыг дэвшүүлнэ. Тухайлбал та цоо шинэ аргаар, газар хөдлөлтийн эсрэг тэсвэртэй байшин барихаар шийдсэн үед барилгын даацын материал нь төмөр бетон, ган, тоосго, хөнгөн блок, шил, хөнгөн цагаан гэх мэт байж болох юм. Энэ хүснэгтийн мөрөнд байшингийн хэлбэр: цамхаг, пирамид, пентагон, дугуй, үргэлжилсэн урт, эсвэл ган татлаганаас дүүжилж өлгөсөн гэх мэтийг бичиж болно. Энэ хүснэгтэд 6 төрлийн материал, 6 янзын хэлбэртэй байхаар өөрөөр хэлбэл 36 хувилбарыг тусгасан ч цаана нь хэдэн хувилбар тусгагдаагүй үлдэж байгаа нь тодорхойгүй юм.

Сэтгэхүйн дайралтын болон хэл зүйн шинжилгээний аргууд дээр үндэслэж, сэтгэхүйн хөшүүн байдлыг арилгах сургалтын зорилготой хувиргах хүрд үүссэн юм. Энэ тухай бид хойно дахин үзэх болно.

Шинийг сэдэх өөр аргууд ч бий. Жишээлбэл, амьд байгалийн зарчмуудыг техникт хуулж хэрэглэдэг бионик гэдэг салбар шинжлэх ухаан үүссэнээр дүүжин гүүр (аалзны тор), өнгөө сольдог нүдний шил (хамеолон гүрвэл)- ийг бүтээжээ. Гэхдээ бионикийн шинжлэх ухаанд эхлээд нээлт нь хийгдсний дараагаар л байгаль дахь хуулбарласан жишээгээ олж хардаг байсан нь хоржоонтой...

Дээрх аргуудаас гадна өөр өөр үүргүүдийг нэгтгэх гэх мэт энгийн мэхүүд ч байдаг. Жишээлбэл өргөх крантай автомашин, нар салхи аль алинаас хамгаалах нүдний шил, хутган жадтай винтов буу байна.

Дээр дурдсан аргууд нь бүтээн туурвих энгийн бодлогыг шийдэж чадаж байсан боловч, харамсалтай нь хамаагүй илүү төвөгтэй орчин үеийн ихэнх бодлогыг хүчирдэггүй, хугацаа их алддаг байна. Эдгээр аргуудын нийтлэг дутагдал нь боломжит бүх хувилбарыг дэвшүүлж чаддаггүй, дэвшүүлсэн хувилбаруудыг шүүн үзэх бодитой шалгуургүй байсанд оршино.

Шинийг Сэдэх Бодлогын Онол үүсэхээс өмнөх үеийн шинийг сэдэх нийтлэг онол, аргыг сэдэж бий болгох гэсэн оролдлогуудын тухай танилцуулга үүгээр дуусч байна.

§ 1.5 Бүтээлч бодлого

ХХ зууны хоёрдугаар хагасд шинийг санаачлагчдийн өөр үе, шинжлэх ухааны мэдлэгт тулгуурлагчдийн эрин үе эхэлжээ.

Би сэтгэж байгаа учир оршиж байна гэсэн алдартай үг байдаг. Тэгвэл сэтгэж байгаа бодлого нь ямар болохоор энгийн, яахаараа бүтээлч болоод байна вэ?

Хэрвээ Та ямар нэг зүйлийг өрөмдөж цоолох хэрэгтэй боллоо гэхэд Таны мэддэг болон мэддэггүй ямар нэг өрөм, эсвэл цоолох хэрэгсэл аль хэдийн зохиогдсон, тэдгээр нь хэрэгцээг Тань бүрэн хангаж байвал энэ бол энгийн бодлого, гагцхүү Та өөртөө тохирохыг сонгоод л гүйцээ. Таны мэддэг, олдож байгаа өрөм тухайн тохиолдолд хэрэгцээг Тань хангахгүйгээс заавал шинийг сэдэж олох шаардлагатай боллоо гэвэл энэ бүтээлч бодлогомөн.

Шинийг сэдэж байгаа хүн бүхэн сайн зүйл зохиохыг хүсдэг. Энэ зорилгодоо хүрэхэд бүх бүтээлч бодлогод агуулагдаж байдаг техникийн зөрчлийг заавал шийдэх ёстой болдог байна. Шийдэл нь хүн болгонд янз бүр байх боловч амьдралд нэвтрэхүйц бүтээл түрүүлж гаргасан хүн зөрчлийг ялдаг, түрүүлдэг.

♦ Хөдөө явж байсан ачааны машины рам нь хугарчээ. Мэдээж нөөц рам байхгүй, ядаж ойролцоох сум суурин хүрэхгүй бол хөлдөж үхэх ч магад, ашиглаж болох гарын доор зүйл бол төмрийн хог дээр хэвтсэн швеллер (цувимал) төмөр байлаа. Хугархай рамандаа барьж боолтоор боохын тулд рамаа ч швеллерээ ч цоолох хэрэгтэй боллоо. Яах вэ?

Энэ нь тухайн тохиолдолд бүтээлч бодлого, учир нь Танд өрөмддөг, цоолдог уламжлалт ямар ч хэрэгсэл алга, байзаарай цоо буудах гэж яридаг шүү дээ буудвал яах бол. Тийм ээ Та зөв замаар явж өрөмгүй байж зузаан төмрийг цоолох санаа төрлөө, “хонгилын үзүүрт гэрэл гарлаа”, бүтээлч бодлогоо шийдэх гарц оллоо, ингэснээрээ өрөмдөх хэрэгтэй, гэхдээ өрөм байдаггүй гэсэн зөрчлийг шийдлээ, хөлдөж үхэхээргүй боллоо.



♦ Хоёр жилийн өмнө Сүхбаатар аймагт өвлийн амралтаар харьцгаажбайсан оюутнуудын сууж явсан тэрэгний бензин дуусахад, жолооч нь тусламж дуудахаар явгаар яваад эргэж ирвэл хөөрхий тэд бүгд хөлдөж нас барцгаасан байжээ. Гал түлж дулаацахаар оролдсон авч, байсан чанар муутай чүдэнз нь ассангүйд, цасан дээр “бензинээ шалгадаггүй жолооч тэнэг, чанаргүй хятад чүдэнз тэнэг” гэж бичээд хорвоог орхисон байсан гэдэг. Та байсан бол яах вэ?

Чүдэнз хэрэглэхгүйгээр гал гаргах олон л арга байж болох юм. Наад зах нь Жюль Верний зохиолд гардагчлан цагны шилийг ашиглан томруулдаг шил хийж, нарны гэрлээр гал гаргаж болно. Харин наргүй үед бол яах вэ... Энэ мэтчлэн бидний өдөр тутмын амьдралд бүтээлч бодлого байнга тааралдах бөгөөд харин тэднийг цаг тухайд нь олж харах л хэрэгтэй.

Бид бүтээлч бодлого гэж юуг хэлэх тухай үзлээ. Одоо бүтээлч бодлогоо хэрхэн ангилдаг тухай үзье.

§ 1.6 Бодлогын түвшин

Бүтээлч бодлогууд нь мэдээж бүгд ижил түвшинд бодогддоггүй, тэдгээрийг бодоход янз бүрийн зүтгэл шаардагдана. Чухам аль хэр зүтгэл, оролдлого шаардагдахаар нь эхний ангилал хийгдэнэ. Тодруулбал ТАА-аар хэдэн удаа оролдоход шийдэгдэх вэ гэдгээр уг бодлогын хүнд хөнгөнийг дэнсэлнэ. Гэхдээ албан ёсны патентын бүртгэлд ангилал нь өөр зарчмаар байдаг юм.

Бодлогын хүнд эсэхийг тогтоохоос өмнө хийх ёстой нэг зүйл бол уг бодлогоо бүтээлч бодлого мөн эсэхийг тогтоох явдал юм. Амьдралд тохиолддог бодлогуудын ихэнхи нь техникийн шинжтэй, инженерийн түвшинд шийдчихээр байдаг. Тодруулбал Танд хөнгөн цагааны хайлшийг гагнах шаардлага гарчээ гэхэд яаж гагнадаг нь өнөө үед аль хэдийн шийдэгдсэн учир Та мэргэжлийн хүнээс зөвлөгөө авах эсвэл холбогдох ном зохиол судлаад л гүйцнэ, унадаг дугуйг дахин зохион бүтээх замаар яваад хэрэггүй.

Өчигдөр бүтээлч байсан бодлогыг өнөөдөр хэн нэг нь шийдсэнээр маргааш уг бодлого ердийн болон хувирдаг.

Бодлогыг арав хүртэл оролдлогоор шийдвэл эхний шатных бөгөөд хөнгөн, уг бодлогыг тухайн салбарын ямар ч мэргэжилтэн, магадгүй мэргэжлийн бус хүн ч төвөггүй бодож чадна. Манай одоогийн патент судлалаар оновчтой санаачлага гэж нэрлэгдэхүйц шийдэлд хүргэнэ.

Араваас зуу хүртэл оролдоод бодлогыг шийдэж чадвал, жижиг шинэ бүтээл төрнө. Бодлого нь салбарынхаа хүрээнд шийдэгдэх боловч тухайн салбарын мэргэжилтэн болгон шийдэж чадахааргүй, жишээ нь алтны уурхайн асуудлыг жоншны буюу нүүрсний уурхайд хэрэглэгддэг аргаар, гэхдээ мэдээж уул уурхайн салбарын хэмжээнд шийдвэрлэхүйц бүтээлч бодлого байна. Ийм бодлогыг шийдэхэд бүтээн туурвих туршлага муутай мэргэжилтэн шантрах магадгүй.

Зуугаас мянган удаа оролдоход бодлого дийлэгдэж байвал уг бодлогууд гуравдугаар зэргийн хүнд, шийдэл нь дунд зэргийн шинэ бүтээлд тооцогдох бөгөөд асуудал шинжлэх ухааны нэг салбарын хүрээнд шийдвэрлэгдэнэ.

Мянгаас арван мянган удаа оролдсоноор шийдэгдэх бодлогууд нь дөрөвдүгээр зэргийн хүнд, шийдэл нь техникийн шинэ системийг үүсгэнэ.

Арван мянгаас дээш удаа оролдож шийдэгдэх бодлогууд тавдугаар буюу хамгийн хүнд зэрэгт тооцогдож, бодлогын шийдэл нь эхлээд ямар нэгэн шинжлэх ухааны нээлт хийгдсэний үндсэн дээр шийдэгдэнэ. Жишээлбэл зарим төрлийн бодис цахилгааны нөлөөгөөр гэрэл нэвтрүүлэх чанараа өөрчилдөг үзэгдлийг нээсний үндсэн дээр цахилгаан хэрэгслийн үйлдвэрлэлд шингэн талст дэлгэц бий болжээ. Ийм дэлгэц нь эрчим хүч бага хэрэглэдэг, овор багатай учир электрон техникийг шинэ түвшинд гаргажээ.

Бодлогын хүнд хөнгөнийг зөвхөн хэдэн удаагийн оролдлогоор бодогдох нь вэ гэдгээр тогтоох нь учир дутагдалтай, энд тооны төдийгүй чанарын ялгааг тооцох хэрэгтэй байна.

Бодлогын хүнд хөнгөнийг тогтоох нь юунд хэрэгтэй юм вэ? Бодох аргыг нь заалгаад л бодчихож болохгүй юу? Үүний учир нь бодлогыг хүнд болгож “хүндрүүлдэг” зүйл болох зөрчлийг ангилах явдал юм. Зөрчлийг нь олж ангилсанаараа уг бодлогыг “хөнгөрүүлж” чаддаг байна, үүгээрээ бодоход шаардагдах байсан туршилтуудын тоог эрс цөөлдөг байна.

Бид бүтээлч бодлого гэж юуг хэлдэг, бүтээлч бодлогоо хэрхэн ангилдаг тухай авч үзлээ.

§ 1.7 ШинэСэБО гэж юу вэ

Өнөө үе хүртэл зохиогдсон бүхий л шинэ бүтээлүүд ТАА-аар шийдэгдэж иржээ. Үүнд тэдгээр шинийг сэдэгчид буруугүй, эсрэгээр харин ч гавъяатай хүмүүс юм. Тэдний гавъяаг зүйрлэвэл, хүрзнээс өөр зүйлгүй байж цэлийсэн хөндийг хагалж тариа тарьж ард олноо тэжээсэн тариачин адил, эсвэл газрын зураг ч гүй байж далайн алсын аянд гарч шинэ тив, газар орон нээгчидтэй дүйцэх юм.

Харин одоо бол огт өөр байдал, Шинийг Сэдэх Бодлогын Онол (цаашидШинэСэБО гэж товчлоно, МонЦаМэ гэдэг үгийг уншихтай адилаар дуудна уу) үүсч энэ онолоор компьютерийн программууд зохиогдон барууны орнуудад зөвхөн энэ онолоор дагнан ажилладаг компаниуд байгуулагдан амжилттай ажиллаж байна. Ийм онол үүсээд байр сууриа баттай олсон байхад хуучин аргаараа бүтээн туурвисаар байгаа бидний монголчууд, компьютерийн дэргэд сампингаа шажигнуулсаар суугаа нягтлангаас өөрцгүй байна.

Мэдээллийн технологийг яагаад өрнүүн хөгжүүлэх хэрэгтэй вэ гэсэн миний асуултад хариулсан нэгэн багшийнхаа хариултыг санаж байна. Үйлдвэрлэлийг хоёр дахин нэмэгдүүлэхийн тулд технологийг дөрөв дахин нэмэгдүүлэх хэрэгтэй, технологийг дөрөв дахин нэмэгдүүлэхийн тулд мэдээллийг найм дахин нэмэгдүүлэх хэрэгтэй гэж билээ. Яг үүний адилаар бүтээн туурвих, шинийг сэдэх эрч нь үйлдвэрлэлээсээ хоцрох бус харин ч түрүүлж байх хэрэгтэй нь тодорхой.

Одоо хүртэл бидний хэрэглэж ирсэн гол арга болох ТАА нь маш том зургийг яг дэргэдээс нь хараад ойлгох гээд хичээж байгаа хүнтэй адил байна. Байшингийн бүтэн ханыг дүүргэсэн тэрхүү том зурагийг холоос бүхэлд нь харж утга учрыг нь ойлгож, бас одоогоор харагдахгүй байгаа далд буюу жижиг хэсгийг ч таах боломжийг ШинэСэБО бидэнд олгож байна.

ШинэСэБО бол мэдлэгийн шинэ салбар төдийгүй маш түргэн хэлбэржиж байгаа залуу шинжлэх ухаан юм. ШинэСэБО нь өөрийн гэсэн судлагдахуунтай (техникийн систем хөгжих хууль, бүтээлч бие хүнтөлөвших хууль), өөрийн судлах аргатай (их хэмжээний патентын мэдээлэл, техникийн түүх, тэдгээрийг зохиогчдийн намтарт шинжилгээ хийх), бүр өөрийн гэсэн хэлтэй (бооронгийн шинжилгээ), өөрийнмэдээллийн сантай (зөрчлийг шийдэх зарчим, арга, мэх болон үйлчлэлийн хэрэглээг заагч) болж амжжээ.

ШинэСэБО нь техникт шинийг яаж сэддэг юм вэ гэдэг асуултанд хариулт өгөхөөр анх үүссэн, энэ асуултынхаа хариуг техникийн аливаа систем нь хөгжих өөрийн гэсэн зүй тогтол, өөрийн бодит хуулиудтай, энэ хууль, зүй тогтол нь хувь хүний хүсэл, нийгмийн систем зэргээс хамаардаггүй юм гэж олсон. Нэгэнт бодит хууль оршиж байгаа юм бол бид түүнийг танин мэдэж болно, ингэж танин мэдэхэд тухайлсан арга, мэх хэрэгтэй. Энэ бүгдийг дүгнэвэл ШинэСэБО нь биднийг хүрээлэн байгаа техникийн системүүдийг танин мэдэхэд тусалж байгаа учир энэ онол бол ертөнцийг үзэх үзэл, гүн ухаан юм гэж би бодож байна.

ШинэСэБО техникийн систем яаж хөгждөг, энэ хөгжлийг яаж танин мэдэх, яаж урьдчилж харах тухай судладаг шинжлэх ухааны онол юм. Энд сануулахад уншигч эрхэм Та IQ-тэй эндүүрч будлих магад. Миний бодлоор IQ нь хүнийг хэвийн, загварт сэтгэлгээнээс гаргаж өвөрмөц (латериал) сэтгэлгээнд сургадаг.

ШинэСэБО бол шинэ техник бүтээх аргын нууцыг, мөн гоц нээлт хийдэг хүмүүсийн нууцыг тайлсан онол юм. ШинэСэБО анх үүссэн зорилтоо биелүүлээд зогсохгүй сэтгэн туурвих бусад салбарт ч нэвтэрч, улам эрч хүчээ авсаар байна.

♦ Манай уурхайг хариуцдаг татварын байцаагч, бүх татвараа төлчихсөн биднийг дахиад татвар төл гэдэг шаардлага тавилаа. Шалтгаан нь энгийн: Энэ оны татвар хураах төлөвлөгөө нь биелээгүй, тэгээд арай мөнгөтэй нь манайх харагдаа биз. Гэсэн ч татварын байцаагчийнхаа төлөвлөгөөг биелүүлэхийн тулд л гарлагадаад байхаар илүүдээ гарсан мөнгө бидэнд байхгүй (бидэнд мөнгө байгаа ч салхинд хийсгэмээргүй байлаа) нөгөө талаар байцаагчтайгаа муудалцмааргүй байдаг. Мөнгө төлмөөргүй байдаг, мөнгө төлөх хэрэгтэй байдаг, жинхэнэ зөрчил энд байгаа юм биш үү. Зөрчил байгаа юм бол шийдэх хэрэгтэй, шийдэж ч болно. ШинэСэБО-ын нэг мэхийг хэрэглэж хамгийн энгийнээр цаг хугацаанд хуваая, тодруулбал шаардсан мөнгийг төлнө, гэхдээ ирэх оны татвартаа тооцуулъя, ингэснээр зөрчлийг хэн хэндээ хохирол багатай шийдлээ.

ШинэСэБО- д техникийн тэргүүлэх салбар, хоцрогдмол салбар гэсэн ойлголт байдаг. Хоцрогдмол салбарын хамгийн хоцрогдсон хэсэг нь орчин үеийн шинэ санааг нэвтрүүлэх сайхан талбар болдог байна.

Цаашид ШинэСэБО- ын гол бүрдүүлэгч хэсэг шинийг сэдэх зарим мэх, арга мөн алгоритмыг авч үзэх болно.

§ 1.8 ШинэСэБО мэхнүүд

Ойд явж байгаа хүн хичнээн туршлагагүй ч шигүү ургасан модны мөчрийг гараараа ярж, зам гаргах хэрэгтэйг ойлгож, цааш ахих тусмаа туршлагажина. Шинийг сэдэх зорилт өмнөө тавьсан хүн ч мөн адил он жилийн туршид туршлага хуримтлуулна. Гэтэл шинийг сэдэх бодлогууд дуусашгүй олон янз, төрөл байдаг ч өчнөөн туршлагатай гэгдэх шинийг санаачлагчид нь дөнгөж гурав дөрөвхөн янзын арга, мэх эзэмшсэн байдаг байна.

♦ Шашин төрийг хослон баригч хэмжээгүй эрхт Богд хаан нэгэн зураачид, хааш хаашаа нэг ямх муутуу цаасан дээр мянган зааныг багтааж зурах лүндэн (даалгавар) буулгажээ. Ямх цаасан дээр мянга байтугай зааныг багтааж зурж чадахгүйдээ гутарч, дэмий л халуун зунаар тарган хонь төхөөрүүлж, гэр дүүрэн чанасан махтай байж байтал, Хүрээний нэгэн гуйлгачин өглөг гуйсаар орж иржээ. Буян бодож өгсөн мөч махыг нь авч өвөртлөөд, юунд бодол болон байгааг нь асууж мэдээд “хүний санаанд багтаад л хий гэж хэлсэн байхад зурах арга нь байж л таарна” гээд гарч явсан гэнэ. Гуйлгачинг араас нь хараад байтлаа, хадгалах орон гэргүйн улмаас өвөл зуны, үстэй, дан хамаг дээлээ дээр дээрээс нь давхарлан өмссөн нь нүдэнд тусч, толгойд нь нэгэн санаа гялсхийн орсон гэнэ.

“Хэрэв дээлийг давхарлаж өмсөж болдог юм бол, зааныг дээр дээр нь давхарлан зурж болно” гэж сэтгээд, нарийхан үстэй бийр бэлтгэн заануудаа зурж Богдод өргөн барьж амь аврагдсан гэдэг. (Лодонгийн Түдэв. Эрхий дарам зай)

Ер нь бодлогууд нь инженерийн, зохион бүтээгчийн, шинийг сэдэгчийн шийдэх гэх мэт янз бүрийн түвшнийх байдаг. Ердийн, байдаг л нэг байшингийн зураг гаргах нь инженерийн ажил юм. Арай өөр, жишээ нь өндөр байшин босгох нь зохион бүтээгчийн ажил болно. Харин урьд нь огт байгаагүй аргаар байшин, цамхаг зэргийг барих шинэ санаа олох нь шинийг сэдэгчийн үүрэг болдог байна.

Харин шинийг сэдэгчийн шинээр дэвшүүлж байгаа санаа, шийдэж байгаа бүтээлч бодлого нь аль ч салбарт хамрагдаж байсан, шийдвэрлэвэл зохих зөрчлийг дотроо зайлшгүй агуулж байдаг. Тодруулбал, хуучин аргаар бодогдож болохгүй зөрчлийг агуулдаг учраас л энэ бодлого нь бүтээлч гэгдэж, энэ бодлогыг шийдсэн шийдэл нь шинэ бүтээл төрүүлдэг.

Зөрчлийг бүрмөсөн шийдэх, үгүйдээ л бага ч болтугай зөөлрүүлэх нь шинийг сэдэгчийн гол зорилт болдог.

Бүтээлч бодлогыг бүтээлч бус бодлогоос, ө.х. инженерийн бодлогоос ялгах хамгийн гол ялгаа нь хэрэгжүүлэлтийн зөрчлийг агуулсанд байдаг. Хэрэгжүүлэлтийн зөрчлийн гүнд нь техникийн зөрчил нуугдаж байдаг бол техникийн зөрчил нь өөрөө физик зөрчлийг агуулдаг.

Хэрэгжүүлэлтийн зөрчил нь нүдэнд ил байдгаараа онцлог. Тухайн системийн ямар зүйлийг сайжруулах, ямар зүйлийг нь муутгахгүй байх ёстой вэ гэдгийг олчихвол техникийн зөрчлийг тодорхойлж байгаа хэрэг юм.

Техникийн зөрчлийг тодруулснаар ямархуу шинэ зүйл бүтээх ёстойг нь уг бодлого өөрөө Танд ойролцоогоор ч болох нээ “шивнэдэг” бол харин хэрэгжүүлэлтийн зөрчил ингэж “шперагалка” өгөх чадваргүй байдаг.

Нэг зүйлийг муутгахгүйгээр нөгөөг сайжруулахдаа эд анги, элементүүдийн аль нь ямар сайн, ямар муу шинжийг нэгэн зэрэг хадгалах ёстойг олбол физик зөрчлийг оллоо гэсэн үг. Энэ үед халуун мөртөө хүйтэн, хатуу боловч зөөлөн, нэвт харагддаг байснаа харагддаггүй болох гэх мэт өнгөц үзэхэд “гажиг” ч гэмээр шаардлага үүсдэг. Физик зөрчлийг зөв тодруулж, дээрх шаардлагыг шийдэх нь бодлогын хариуг олоход ойртсныг харуулна. Өөрөөр хэлбэл энэ үед физик зөрчил нь уг бодлогыг шийдэх аргыг өөрөө “чангаар хашгирч” Танд мэдэгдэнэ. Бодлогууд хэдэн мянга, түмэн янз ч гэлээ агуулагдаж байгаа физик зөрчлүүд нь тоотой хэдхэн төрөл байдаг гэнэ.

Энэхүү хэдхэн төрлийн зөрчлийг ангилбал, ангилал болгонд шийдэх мэхүүднь тодорхой байна. Эдгээр мэхүүд нь энгийн болон дунд, дээд шатны гэх мэт ангилалтай. Ангилал нь тухайн бодлого ямар салбарт хамаарагдаж байгаагаас биш харин мэх нь аль хэр энгийн, эсвэл даацтайгаас хамаарна. Дээр өгүүлсэн заан зурах бодлого гэхэд оросуудын нэг нэгэндээ углагддаг хүүхэлдэйтэй адил нэгтгэх мэхээр шийдсэн юм. Өүлэн эхийн хөвгүүдээрээ хугалуулдаг таван савааны тухай сургамж домог нь нэгтгэх мэхийг таниулах сайхан жишээ мөн.

♦ Уул уурхайн ажлын голыг нугалж өгдөг техникийн нэг нь урдаа хусууртай трактор байдаг. Энэ тракторын гинжийг хөтөлж эргүүлдэг одон дугуй элэгдсэн үед солих гэж бөөн ажил ундарна, трактороо тулгуур дээр өргөнө, гинжээ салгаж тайлана, одон дугуйг боолтоор нь авсны дараа шинийг тавиад бүгдийг буцааж угсарна.

Сүүлийн үеийн тракторт ийм төвөгтэй байдлыг халжээ. Одон дугуйг олон тэнцүү хэсэг хийж, тус бүрийг боолтоор боож угсарсан тул тракторын гинжийг заавал авахгүйгээр дээрхи засварыг хийнэ.

Саяын энэ жишээн дээр бүхэл зүйлийг бутлах мэх хэрэглэжээ.

Мэхийг юунд чиглэж байгаагаар, тодруулбал нүдэнд харагдаж гарт баригдах зүйлд чиглэсэн бол үлэг түвшний, харагдахааргүй зүйлсэд, атом молекулд чиглэсэн бол бичил түвшний мэх гэж бас ангилна.

Ер нь бол дээд-үлэг түвшнээс доод-бичил түвшин рүү, эсвэл тухайн түвшиндээ шилжсэн гэсэн гурван янзын бүтээн туурвилт л амьдралд байдаг, харин дөрөвдөхи буюу доод-бичил түвшнээс дээд-үлэг түвшин лүү шилжсэн бүтээн туурвилт гэж байдаггүй юм байна. Эдгээр шилжилтүүд нь үлэг түвшингээс бичил түвшинд шилжих хууль болон дээд системд шилжих хуулийн дагуу явагдана.

Гарт баригддаг зүйлсэд, ө.х. дээд-үлэг түвшинд ихэвчлэн хуваах, нэгтгэх, ижилсгэх, тэгш хэмтэй болгох гэх мэт энгийн мэхүүд хэрэглэдэг бол доод-бичил түвшинд физик, химийн мэхүүд голчлон хэрэглэнэ.

Зарим мэхийг дэлгэрэнгүй үзэхдээ урьдчилан бэлтгэх мэхийн жишээ авья. Говийн малын мах таанын амттай гэцгээдэг, тэгвэл малаа таанатай өвсөөр бордвол амттай мах бэлэн болох юм биш үү? Зарим цайны газрууд ширээгээ эхлээд олон давхар бүтээлгээр бүтээгээд, бүтээлгээ бохирдох бүрд нэг нэгээр нь хуулж авдаг байна. Урьдчлан сэргийлэх тарилга (вакцин) нь энэ мэхийг хэрэглэсэн сонгодог жишээ юм. (мэхүүдийн жагсаалтыг хавсралтад багтаав.)

Обьектийн найдварт ажиллагааг урьдчилан ослоос сэргийлэх жишээ авъя. Би гар утсаа гээснээр бараг л бүх найзууд, ажил хэргийн түншийнхээ утасны дугаарыг алдаж давхар хохирсон юм. Үүнийхээ дараа гар утсан дахь дугааруудаа бүгдийг нь интернетэд, тодруулбал yahoo.com дотор бичиж сануулаад санаа амарсан.

Ашигтай үйлчлэл тасалдахгүй байх мэхийн жишээнд ганц шанагат экскаваторыг олон шанагатай (дугуйг тойрсон, гинжтэй хоёр янз байдаг) болгосныг дурдаж болно. Номын багтаамжаас шалтгаалан эдгээр мэхүүдийг энэ удаадаа товч үзлээ.

Таны гарт атгуулсан, ямар ч бодлогыг шийдэх аугаа чадалтай эдгээр мэхүүдийг яаж ашиглах вэ? Кинонд “…Сайхан хүүхэн болгоныг бариад байх уу?…” гэдэг шиг захаас нь эхлээд туршаад байх уу, тэгвэл алхам урагшлаад хоёр алхам ухарсан болно. Өвчин туссан хүн ямар эм уухаа мэдэхгүй бол “вагон, вагоноор нь” янз янзын эмтэй байгаад ч нэмэргүй. Тэгэхээр тухайн бодлогыг, зөрчлийг шийдэхэд аль мэх илүү таарах вэ гэдгийг яаж мэдэх вэ.

Мэхүүдийг хэрэглэх заавар ч юм уу дүрэм хэрэгтэй нь илт байна, мөн мэхүүддээ хэрэглэх төрлөөр нь ангилах нь бүр чухал байна. Ангиллаа юунд үндэслэн хийх вэ, бодлогууд янз бүрийн салбарынх юм чинь салбараар нь ангилах уу? Тэгтэл дээрх заан зурах жишээний нэгтгэх арга гэхэд өөр салбарт бишгүй л хэрэглэгдэнэ. Арай өөр хэлбэрийн ангилал шаардагдаж байна.

Товчхондоо хамгийн хэцүү бодлогуудыг шийдсэн мэхүүдийг жагсаах замаар ангилал хийгджээ. Энэ ангилал үндэс нь болдог мэдээллийн сангийн тухай дараагийн сэдвээр үзнэ.

§ 1.9 Мэдээллийн сан

Мэдээллийн сан нь бүтээлч бодлогыг шийдэхэд тус болох хүснэгт,стандарт зэргийг багтаана.

♦ Суут Ньютоны физикийн шинжлэх ухааны мэдлэг нь одоогийн дээд сургуулийн хоёрдугаар курсын оюутнуудын мэдлэгтэй дүйцнэ гэдэг. Тэгээд яагаад оюутан битгий хэл инженерүүд шинэ бүтээл хийхгүй байна вэ? Хариулт нь энгийн, дунд сургуулиас эхлээд физик, хими заадаг хэдий ч амьдралд яаж хэрэглэхийг заадаггүй, заалгасан бүх мэдлэг нь зөвхөн шалгалт өгөхөд шаардлагатай байдагт байна. Гадаад хэлний тухайд ч мөн адил, би л гэхэд орос хэлийг дунд сургуульд 6 жил, дээд сургуульд 3 жил заалгасан, инженер цолтой, “том хүн” үйлдвэрт очоод орос ажилчинтай хэл нэвтрэлцэхгүй, бахь, алх, амтай түлхүүр мэт энгийн үгсээ ч мэддэггүй хөглөж байж билээ.

Мэдээллийн санд юуны өмнө физик, хими, геометр, био үйлчлэлийг яаж хэрэглэхийг заасан хүснэгт багтдаг. Тэгэхээр шинийг сэдэхээр шийдсэн Та даацтай бүтээл туурвия гэвэл дээрх суурь шинжлэх ухааны тулгуур мэдлэг сайтай байх шаардлагатай.

Физик үйлчлэлийн заагч хүснэгтэд дунд сургуулиас эхлэн бидний мэддэг Архимедийн хүч, инерцийн үзэгдэл, хөлдөх, буцлах гэх мэтээр нийт 5000 гаруй үйлчлэл ордог байна. Эдгээрийг сонгож хэрэглэх л бидэнд үлдэж байх шив. Аа бас тийм, ийм хүснэгт физикийн томъёоноос айдаг сурагчдад их таалагдах гэнэ шүү.

Геометрийн үйлчлэлийн хувьд бидэнд бараг л бүх зүйл ил байна. Наад зах нь монгол гэр яагаад дөрвөлжин биш дугуй хэлбэртэй, шовгор оройтой байдаг вэ? Мөн монгол гэрийн унины толгой дөрвөлжин огтлолтой болсон нь тун саяхны юм байна. Урьд нь унины толгой дугуй байхад гэрийн тооно мушгирч эргэх нь их байжээ.

Мэдээллийн сангийн тухай сэдвийн төгсгөлд био үйлчлэлийг авч үзье. Био үйлчлэл их өргөн хүрээтэй ч гүйцэд судлагдаагүйн улмаас үйлчлэлийн хүснэгт одоогоор зохиогдоогүй байгаа юм.

♦ Өнгөрсөн олимпод усанд сэлэлтийн тамирчдыг далайн гахайн арьсаар хийсэн өмсгөл хэрэглэхийг хоригложээ. Ийм өмсгөл хэт бага эсэргүүцэлтэй учир зарим тамирчдад илт давуу байдал олгохоос болгоомжилсон хэрэг. Тодруулбал далайн гахайн арьснаас бага эсэргүүцэлтэй даавууг хаана ч үйлдвэрлээгүй байна.

Одоогоор тодорхой байгаа зүйл бол аль болох эртний амьтан, ургамлаас “хуулбал” техникт нэвтрүүлэхэд илүү хялбар байдаг байна. Ер нь бусад үйлчлэл хүчин мөхөсдсөн үед био үйлчлэлээс тусламж авдаг ажээ.

Бодлого 6. Хөдөөгүүр малчдын их хэрэглэдэг салхин үүсгүүрүүд салхи ихтэйд хэт хурдан эргэдэг. Салхи их ч байсан, бага ч байсан сэнс тогтмол хурдаар эргэдэг байхын тулд Яах вэ?

§ 1.10 Боорон

Гар нь гараа угаадаг учир хоёулаа цэвэр гэсэн үг байдаг. Мэдээж ганц гартай хүн гараа угаах нь төвөгтэй. Мөн зүүн баруун хоёр гар баймээж гар нь гараа угаана. Зүүн баруун хоёр гар байгаад ч угаахгүй бол цэвэрхэн болохгүй.

Бид ямар нэг ажил үүргийг гүйцэтгэх ёстой техникийн системийг авч үзвэл тухайн систем нь дээрх жишээний адилаар хамгийн багадаа дор хаяж хоёр бүрдүүлэгч хэсгээс тогтох ёстой. Тэгээд эдгээр хоёр бүрдүүлэгч нь хоорондоо үйлчлэлцдэг ганц зүйлтэй байна.

Бидний сая авсан жишээний хоёр гарыг ШинэСэБО- д бодис гэсэн үгээр нэрлэнэ. Харин угаах гэдэг нь орон гэсэн ойлголттой таарна.

ШинэСэБО- д бодис гэдэг ойлголт нь бидний химийн шинжлэх ухаанд мэддэг ойлголтоос илүү өргөн утгыг агуулж, энэ үгээр ус, агаар, нүүрс зэргээс гадна байшин, машин, сүх, анжис гэх мэт бүтэн системийг болон бүр хүнийг хүртэл тэмдэглэдэг байна. Хялбарчилж ойлговол, бодис гэдэг ойлголтонд гарт баригдах болгоныг хамруулдаг.

Харин орон гэдэг үгээр физикийн шинжлэх ухааны орон гэдэг ойлголтоос арай өөр, илүү өргөн утгыг хамруулж, дээр дурдсан бодисууд хоорондоо үйлчилж, ажил гүйцэтгэж байгаа эрчим хүчийг тэмдэглэдэг. Үүнд: цахилгаан, соронзон, таталцлын, хүндийн хүчний, дулааны, механикийн гэх мэт хүчнүүд орно.

Орон нь сайн удирдагддаг байх ёстой, мөн улам илүү удирдагддаг оронгоор солигдох замаар техникийн систем цааш хөгждөг байна.

Дээр дурдсан ойлголтуудыг нийтэд нь боорон гэдэг ухагдуунаар нэрлэж судлана. Боорон гэдэг нь веполь (вещество-поля) гэсэн орос үгийн орчуулга, бодис-орон хэмээх ойлголтыг тэмдэглэж, энэхүү номыг зохиогчийн шинээр зохиосон, хоёр үгийг товчилсон нэр юм.

Боорон гэдэг нь тухайн системд байж болох хамгийн цөөн буюу гурван бүрдүүлэгч: хоёр бодис, нэг оронг агуулсан техникийн системийн загварюм. Энд сонирхолтой нь гурвын тоо бөгөөд манай монголчуудын дунд ч ертөнцийн гурав мэтчлэн гурвын тооны билэгдэл байдаг билээ.

Хэрвээ бид ямар нэгэн үүргийг гүйцэтгэж байгаа техникийн системийг авч үзвэл тэд бүгд л хамгийн багадаа дээрхи гурван бүрдлийг агуулна. Жишээ нь: гал асаахад чүдэнз, зуруулаас гадна хооронд нь хавирах хүч, бичихэд цаас, бэхээс гадна норгох гэх мэт.

Техникийн системийн утга зохиол дахь нэгэн тусгал болох оньсого ч мөн адил хамгийн багадаа гурван бүрдүүлэгч хэсгийг тусгах ёстой болов уу гэж таамаглаж байна. Жишээлбэл мөсөн дээр мөнгөн аяга, тэр юу вэ гэх мэт.

Бооронг бүрдүүлэгч хоёр бодисыг эдлэл ба хэрэгсэл гэж хуваадаг байна. Өгөгдсөн систем гол үүргээ гүйцэтгэхэд бооронг бүрдүүлэгч хоёр бодисын нэг нь боловсруулалтанд орж нөгөө нь энэ боловсрогдож байгаа эдлэлээ боловсруулдаг хэрэгсэл болдог. Дээр бидний авсан жишээнд баруун зүүн хоёр гар нь дэс дараалан эдлэл, хэрэгслийн үүргийг гүйцэтгэж эцэст нь хоёулаа цэвэр болох ёстой байна.

Системийн гол үүргийг тодруулахдаа тухайн системийн гүйцэтгэж байгаа олон үүргүүдээс ганцхан гол үүргийг сонгоно.

Бид яагаад эдлэл, хэрэгсэл гэж зориудаар авч үзээд байгаагийн учир нь шинийг сэдэх талбар болох обьектоо сонгож авахад байгаа юм. Тодруулбал эдлэлийг өөрчлөх нь хэрэгслийг өөрчлөхөөс хэцүү байдаг.

♦ Эртний Грект павильон хэмээх одоо хүртэл хадгалагдаж үлдсэн асар том барилгын чулуун багана, дам нуруу зэрэг хүнд жинтэй хийц хэсгүүдийг угсрахдаа, зөөлөн буулгахын тулд элстэй шуудай ивж, дараа нь шуудайг хагалж элсийг гоожуулдаг байжээ.

♦ Энэтхэгт ширэм хайлуулах зуухны суурийг нүхэн дотор өргөх крангүй буулгахын тулд дээрхтэй төстэй аргыг хэрэглэжээ. Гэхдээ шуудайтай элс биш мөс ашиглажээ. Нүхийг мөсөөр дүүргэж сууриа мөсөн дээр тавиад орхивол хэсэг хугацааны дараа мөс нь аажимаар хайлж хүнд, нүсэр суурь байрандаа сууна.

♦ Өмнөх жишээтэй төстэй иймэрхүү аргыг Оросд бас хэрэглэж УЦС-ын асар хүнд, 45 хэмийн налуутай төмөр бетонон хоолойг өргөгч кран зэргийг ашиглахгүйгээр суурин дээр нь буулгахад хэрэглэсэн байна. Эхлээд дотрооцахилгаан халаагчтай мөсөн дээр төмөр бетон хоолойгоо цутгаж бэхжүүлнэ, дараа нь халаагчаа цахилгаанд залгаж мөсөө хайлуулсаар хоолойгоо доош нь налуу чигээр нь буулгаж суурилуулна.

Дээрх жишээнүүдэд буулгах ачаа нь эдлэл, доор нь ивсэн шуудайтай элс, мөс зэрэг нь хэрэгсэл болжээ. Хэрвээ бид газар ухах, тоосго цохих, талх барих гэх мэт жишээг авбал эдлэл нь газар, тоосго, талх болно. Харин хэрэгсэл нь газар ухдаг машин, тоосго шатаах баюу, талх барих зуух байна. Энэ тохиолдолд газрыг өөрчлөх нь мэдээж хэцүү, газар ухах машинаа өөрчлөх нь хялбарбайна.

♦ Саяхан буудайн шинэ сорт гарган авсан доктор Алтансүхийн яриаг сонсоход, буудайг үржүүлэхэд заавал эх буудай, эцэг буудай гэсэн хоёр төрлийг сонгон авдаг байна. Бас л эдлэл, хэрэгсэл гэсэн ялгаа харагдаж байна.

Бид нэгэн чулуугаар гаанс хийх хэрэгтэй боллоо гэж үзье. Гаансыг ганц ажиллабараар хийж болохгүй тул эхлээд нүхлэе. Өгөгдсөн нэг бүрдүүлэгч болох чулуу нь эдлэл гэдэг нь тодорхой тул одоо хэрэгсэл гэсэн өөр нэг бодис, мөн оронг сонгох ёстой. Зарчмын хувьд физик хүчийг ашиглаж өрөмдөж болохоос гадна химийн уусмалаар үйлчилж нүхлэж ч болох юм.

Эдгээр гурван бүрдүүлэгч хэсгийг цаасан дээр буулгахдаа бооронгийн томъёо гэж нэрлэдэг тэмдэглэл ашиглана. Энэ нь дуу хөгжмийн аяыг тэмдэглэдэг ноот, эсвэл бичигтэй л эгээ ижил юм. Бооронгийн томъёог бид энэ номонд дэлгэрүүлж үзэхгүй.

Бооронгийн томъёо нь бооронгоос юугаараа ялгаатай вэ? Боорон бол амьдрах чадвартай техникийн системийн загвар, харин томъёо нь одоо оршиж байгаа системийн бүрдүүлэгч хэсгийг тэмдэглэсэн тэмдэглэл юм. Өгөгдсөн систем нь тэр болгон амьдрах чадвартай байдаггүй учир бооронгийн томъёо нь заавал гурван бүрдүүлэгчээс тогтох албагүй, тухайн систем нэг, хоёр, дөрөв ... хэдэн хэсгээс тогтож байна, тэднийг л тусгана.

Бооронгийн томъёог ашиглаж, дутуу бүрдэл хэсгийг гүйцээж, хортой холбоосыг өөрчлөх гэх мэтээр амьдрах чадвар бүхий боорон бий болгох нь л бидний гол зорилт юм.

Бооронг ихэвчлэн үүсгэгч оронгоор нь ангилна. Үүнд :

- Дулааны орон

- Соронзон орон

- Цахилгаан орон болно. (Цаашид ду-орон, соорон, ца-орон гэж товчилж нэрлэнэ)

Боорон нь шинийг сэдэхэд яаж нөлөөлөх вэ? Бооронг зөв тодорхойлсноор зайлшгүй хийгдэх туршилтийн тоо эрс цөөрнө. Мөн бооронгийн зэрэг ихсэх хууль гэж байдаг байна. Энэ хууль болон бооронгийн томъёоны тухай энд зөвхөн дурдлаа.

Бодлого 7. Монголд анх нарийн төмөр замыг Улаанбаатар Налайх хотын хооронд тавьжээ. Зүтгүүр толгойг нь Оросын Наушка өртөөнөөсУлаанбаатар хот руу төмөр зам, усан зам, авто зам тээвэр аль нь ч байхгүй байхад авчрах том асуудал гарчээ. Байсан тээвэр нь гуравхан тоннын даацтай машин, адуу, үхэр, тэмээ. Яах вэ?



Бодлого 8. Сүүлийн үеийн хөнгөн тэрэгний олгойгүй дугуйг хээр хөдөө угсраад хийлэхэд маш төвөгтэй, гар насосоор барагтай хийлэгддэггүй гэдгийг туршлагатай жолооч нар андахгүй мэднэ. Гадуур хаймарны ирмэг нь мөөрөндөө сууж өгвөл болох гээд байдаг, уул нь номоороо бол хаймарыг гадуур нь нимгэн төмрөөр бүслүүрдэж чангалаад хий шахах ёстой. Яах вэ?

§ 1.11 Нөөцүүд

ШинэСэБО- д нөөцүүд гэсэн ойлголт байдаг нь өмнөх сэдэвт үзсэн бооронгоос шууд хамааралтай. Нөөц нь шууд хэрэглэхэд бэлэн нөөц, хувиргаж өөрчлөж баймааж нь хэрэглэдэг сэргээсэн нөөц гэж ангилагддаг.

♦ Дотоод шаталтат хөдөлгүүрийн чадлыг яаж нэмэгдүүлэх вэ? Мэдээж цилиндрийн багтаамжийг шууд ихэсгэх нь хөдөлгүүрийн овор, жинг ихэсгэнэ. Цилиндрийн багтаамжийг нэмэлгүйгээр шаталтанд орж байгаа агаарын хэмжээг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй, өөрөөр хэлбэл айлын авгай нар гал ноцоохдоо амаараа үлээдэг шиг л агаарыг үлээх хэрэгтэй. Агаар шахах насосоо хөдөлгүүрээс шууд эргэлт авахгүйгээр ажиллуулж болох уу?

Хэрэглэж болохоор эрчим хүчний ямар нөөц бидэнд байна вэ? Хөдөлгүүрээс гарах утааны эрчмийг ашиглаж яагаад болохгүй гэж? Тийм ээ, орчин үеийн турбо хэмээх тодотголтой дизель хөдөлгүүрийг ингэж сайжруулсний дүнд ижил чадалтай боловч турбогүй хөдөлгүүртэй харьцуулахад жин нь ойролцоогоор 50 хувь багасчээ.

Энэ жишээнд бид бэлэн нөөц болох утааг авч хэрэглэжээ. Бэлэн нөөцөөр утаа хэрэглэсэн өөр ч жишээ байдаг.

♦ Бид АКМ-47 гэж бууг багаасаа хүүхэд байхын л киноноос мэддэг. Тэгвэл энэ болон бусад автомат ажиллагаатай бараг бүх буунд, буудсан дарины утааны даралтаар бүлүүр шахагдаж, энэ хөдөлгөөн нь цаашдаа хонгиог авч хаях, сумыг дайзнаас авч сумлах, замгийг цэнэглэх гэх мэт үйлдлүүдийг хийж, буудлагыг автоматаар үргэлжлүүлдэг байна.

Шингэн бодисын хувьд хий, хөөс нь нөөц болдог ба үүний жишээнд бүх төрлийн аврах цагираг, хөвүүрийг нэрлэнэ.

♦ Цагтаа дэлхийн талыг эзэлж, тэнгис далайг гаталж явсан өвөг дээдэс маань гол мөрөн туулахдаа ямааны арьсан тулмаар хийсэн хөвүүр хэрэглэдэг байсан гэнэ.

Сэргээсэн нөөц гэж байгаа байдлаар нь биш, хувиргаж ашигладаг, хувиргахдаа багахаан зардлаар хувиргах боломжтой бодисыг нэрлэдэг. Өмнө үзсэн мөс хайлуулж, төмөр бетон суурийг буулгасан жишээнд сэргээсэн нөөц- мөсийг хэрэглэжээ.

Бидэнд сонирхолтой өөр нэг нөөц бол хоосон байна. Хоосон гэдэг үгээр физикийн шинжлэх ухааны хоосон, эсвэл вакуумыг нэрлэдэггүй, бидний авч үзэж байгаа бодистой харьцангуй ойлголт юм. Боорон дахь бүрдүүлэгч нь биетэй, хатуу бодис байгаа бол хоосон гэдэг нь шингэн буюу хий болно. Хэрэв бодис нь шингэн байгаа бол хоосон нь хий буюу хөөс байна. Тодруулбал, хоосон гэдэг нь авч үзэж байгаа бодисоосоо доод түвшиний, элбэг олдоцтой, үнэгүй буюу маш хямд байх ёстой байна.

Бодлого 9. Манай оронд хотжилт, суурьшилт улам бодитой болохын хэрээр хямд төсөр сууцны хэрэгцээ ихсэж байна. Сүрлэн байшинг их л рекламдаж байгаа ч сүрэл элбэг олддоггүй газарт хямдхан сууцтай болохын тулд Яах вэ?

Бодлого 10. Малчин айлын цахилгаанжуулалтыг шийдэхээр нарны зай, салхин сэнс өргөн хэрэглэж байгаа нь зөв үү? Нарны зай чадал багатай, үнэ ихтэй байдаг бол салхин сэнс зундаа л овоо эргэдэг, өвөл салхи бараг гардаггүй. Гэтэл айл бүрд нүүрс, мод, аргал, хөрзөн түлдэг зуух, пийшин байна, ашиглаж болох бэлэн эрчим байгаа юм биш үү? Жишээлбэл дулааны эрчмийг шууд цахилгаан болгож болохгүй юу, та юу санал болгох вэ. Яах вэ?

Бодлого 11. Өмнөх бодлогын нөхцөл хэвээрээ, харин дулааныг шууд гэрлийн эрчимд шилжүүлье. Тодруулбал хуучин айлууд маань тулганд ил гал түлдэг байхдаа дулаацуулгаа гэрэлтүүлэгтэй хамтад нь болхидуухан ч болохнээ шийддэг байсан бол одоо зууханд гал түлснийхээ “шанд” лаа барьдаг болжээ. Яах вэ?



Бодлого 12. Хөнгөн тэргэнд хүнд ачаатай чиргүүл чирэх үед чиргүүл нь тоормозтой байвал сайн сан, тэгээд тэр тоормоз нь тэрэгний тоормозтой ямар ч холбоогүй мөртөө шаардлагатай үед өөрөө ажилладаг байвал зүгээр сэн. Яах вэ?

Бодлого 13. Ачаа тэргийг гол, мөрөн гатлуулахад ашигладаг бярваазыг хэн хүнгүй киноноос ч болтугай харсан л байх. Бярваазыг шилжүүлж хөдөлгөхдөө дамартай троссыг ихэвчлэн гараараа эргүүлдэг. Өөрөөр байж болох уу? Яах вэ?

Бодлого 14. Цахилгаан дамжуулах шугамаас алс байрладаг хөдөөгийн шатахуун түгээх газарт шахуурга насосыг мөн л гараараа эргүүлдэг, эсвэл бага оврын генератор ашиглаж цахилгаан гарган авч ашигладаг. Насосыг өөр аргаар эргүүлж болох уу? Яах вэ?

§ 1.12 Давааны цаана даваа

Хэн нэгэнд маань орон гэрээ өөд татах шаардлага гарч гэмээн бид гэртээ ямар тавилга тавихаа, эсвэл их бодоод л өөр сууцанд нүүж орох тухай мөрөөднө. Дэлхийн талыг эзэлж, гүрэн улсаа байгуулж явсан их хааны маань айлдсан хоёр сургаалыг эргэн саная.

♦ Биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас.

♦ Мориноосоо буулгүй ертөнцийг эзлэх амархан, мориноосоо буугаад төр улсаа төвхнүүлэх хэцүү.

Эхний сургаалд бие хүн - өрх гэр - төр улс гэсэн гурван өөр түвшний боловч нэг нь нөгөөгөөсөө уламжилсан холбоотой, тодруулбал нэг нь нөгөөгөө багтаасан системүүдийн тухай дурдсан байна. Үүгээр ч зогсохгүй бие хүн бол өрх гэрээс бага буюу доод систем, төр улс нь өрх гэрээс их буюу дээд систем гэсэн санаа бас гарч байна. Мөн доод системээс дээд системд шилжихээс бус дээрээс доош чиглэхгүй гэдэг чиглэлийг бас зааж өгчээ.

Дээд-дунд-доод гурвалсан систем нь хаа сайгүй оршиж байдгийг бид олж харж чадна. Цасан ширхэг-цасан хунгар-зуд, сар-дэлхий-нар, ганц адуу-азарга адуу-таван хошуу мал, сурагч-сургууль-боловсролын систем, компьютер-интернет-мэдээллийн технолог, сонин-сэтгүүлзүй-дөрөвдөх засаглал гэх мэт. Манайхны байнд ч үгүй, банзанд ч үгүй гэх буюу давааны цаана даваа, аваргыг хаяж аварга болно гэдэг хэлц үгнүүд нь дээрх санааг агуулж байна.

Өөр жишээ ч татаж болно. Үүнд :

♦ 1. Дөрвөн хөлтэй ердийн сандлыг сайн хийдэг мужаанд авдар хийх нь төвөгтэй биш байна. Мөн арай томоохон авдар гэж тооцож болох жижгэвтэр байшин барих нь ч санаанд нь багтдаг гэнэ.

♦ 2. Нэгэн зураач шавиараа тарагны шилийг байнга зуруулдаг байж гэнэ. Шавь нь тарагны шилийг зурах юухан байх вэ гээд дорхноо залхдаг гэнэ. Өнөө зураач тарагны шилний ар талд нь өнгөтэй хавтан тавиад дуурайж зур гэхэд л шавьд нь шинэ даалгавар болдог байжээ. Энэ мэтээр солонгын долоон өнгийг ялгаж зуруулж сургажээ.

♦ 3. Утга зохиолд гутаасан, хүүрнэсэн, хүндэтгэсэн өнгөөр өгүүлэх хэлбэр байдаг нь жонхуугаа гудар, хоолоо ид, гүнцэгээ зоогло, чи зайл ,та яв, эрхмээ морил гэсэн хэллэгүүдэд илэрч байна.

Дараагийн сургаалд одоо болон ирээдүй цагийн тухай дурджээ.

♦ Хүрээний зартай баячуудын нэгний хашаанд гал гарч, том хашаадүүрэн байшингууд, доторхи эд хогшил нь шатаад зогссонгүй, хамар хашаанууд руу гал авалцаж олон ч айл модоо барьсан гэнэ. Харин өнөөх баян маань хэдэн өдөр дараалан нурман дээр бөхөлзөж юу ч юм түүж байжээ.Тэгээд хэд хоногийн дараа түймэрт өртсөн бүх айлуудын хохирлыг цалин цагаан мөнгөөр төлж барагдуулж гэнэ.Тэгсэн мань баян үнсэн дотроос галд хайлж урссан гулууз мөнгөө цуглуулж авсан байжээ.

Ерөнхийд нь авч үзвэл дээд- дунд- доод гурвалсан системийг өнгөрсөн- одоо – ирээдүй цаг үед авч үзэх хэрэгтэй гэсэн санааг дээрх сургаалаас авах юм. Өөрөөр хэлбэл шинийг сэдэхдээ авч үзэж байгаа системээ дээд болон доод гурван системтэй нь өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гурван цагт зэрэг харах хэрэгтэй юм. Энэ нь яг л манай ардын үлгэрт гардаг “ирсэн ерэн есөн жилийг, ирээгүй ерэн есөн жилийг хардаг шар зурхайч” гэдэг шиг сонсогдож байна.

Энэ бүгдийг нийтэд нь системүүдийн систем гэж нэрлэдэг юм байна. Энд систем-эсрэг системийн тухай ойлголт бас хамрагдана. Техникт эсрэг систем олонтаа тааралддагийн жишээг халаах үүрэгтэй зуух, пийшин гэх мэт, хөргөх үүрэгтэй сэнс, хөргөгч, хөлдөөгч байдгаас харж болно.

Эсрэг систем нь урлагт эсрэг дүрээр тусдаг байна. Эсрэг дүр ямар үүрэгтэй вэ? Эсрэг дүр нь гол дүрийнхээ эерэг, сайн талыг тодруулах үүрэгтэй. Ийм зорилгоор зохиолчид, найруулагчид баримтат сэдэвтэй кинонд эсрэг дүрээс гадна түүхэнд огт байгаагүй туслах дүрийг зохиожшинээр оруулдаг. Үүний жишээ нь: “Сүхбаатар” киноны Гомбо, “Чингис хаан” киноны Чөлүгэн юм.

§ 1.13 Шинийг сэдэх стандарт

Шинийг сэдэх бүх бодлогыг ерөнхийд нь хоёр ангилна. Үүнд:

- Техникийн систем хөгжих хуулиудыг шууд ашиглаж шийдэх бодлогууд

- Хөгжлийн хуулиудыг нь одоохондоо олоогүй байгаа бодлогууд гэж ангилна.

Эхний хэсгийн бодлогуудыг хэвийн бодлого, хоёрдохь хэсгийг ньхэвийн бус бодлогууд гэж нэрлэнэ. Хэвийн бус бодлого нь өнөөдөртөө л хэвийн бус байгаа бөгөөд маргааш, нөгөөдөр хэвийн болох ирээдүйтэй юм.

Хэвийн бодлогыг бодоход өгөгдсөн систем яаж хувирах ёстойг заасан аргаар бодно. Энэ аргуудыг стандарт гэж нэрлэдэг. Стандартууд нь басстандартын системийг бүрдүүлнэ.

Орчин үеийн стандартын систем нь нийт 77 стандартыг багтаажээ. Эдгээр бүх стандартыг 5 ангид хуваадаг. Үүнд:

1-р анги. Бооронгийн загварыг эвдэх болон байгуулах

2-р анги. Бооронгийн загварыг хөгжүүлэх

3-р анги. Дээд системд буюу бичил түвшинд шилжих, мөн өмнөх хоёрдугаар ангийг үргэлжлүүлэх. Хоёр ба гуравдугаар ангийн стандартууд нь техникийн систем хөгжих хуулиуд дээр түшиглэнэ.

4-р анги. Системийн хэмжилт болон илрүүлэлтийн стандарт. Энэ анги нь ерөнхийдөө 1-ээс 3-р ангитай төсөөтэй.

5-р анги. Стандартыг хэрэглэх стандарт. Энэ шат нь бодлогыг улам хүндрүүлэхгүйгээр стандарт хэрэглэх замыг заана.

Стандартуудын онцлог нь :

- Зөвхөн мэхүүдээс гадна физик үйлчлэлүүдийг багтаасан,

- Мэхүүд болон үйлчлэлүүдийг тодорхой дарааллаар байрлуулсан,

- Мэхүүд болон үйлчлэлүүд нь физик зөрчлийг арилгахад шууд чиглэгдсэн,

- Техникийн систем хөгжих хуулиудтай нягт уялдаатай байдаг зэрэг болно.

Бодлого 15. Дээд сургуульд сурч байсан оюутан ахуй үедээ намар болгон шахуу сангийн аж ахуйд дайчлагдаж машинд ачсан тариаг хүрздэж буулгадаг байлаа. Тариатай машинаа өргөж гэдийлгээд тариаг асгарсны дараа буцааж буулгадаг төхөөрөмж байдаг гэх боловч цахилгаанаар ажилладаг, үнэ ихтэйгээс болоод хөдөөд тэр бүрий байдаггүй байлаа. Яах вэ?

§ 1.14 Төгс төгөлдөр шийдэл

Хүн ямар нэгэн зүйлийг шинээр сэтгэхдээ, урьд нь мэддэг зүйлээ санаандаа төсөөлөөд, дараа нь түүнийгээ өөрийнхөөрөө сайжруулж өөрчилдөг байна. Ингэхийн оронд юунд хүрэх ёстой, ямар байвал хамгийн төгс төгөлдөр байх вэ гэдгийг эхлээд төсөөлөх нь илүү үр дүнтэй байдаг байна. Тодруулбал бодлогыг хариунаас нь бодож байгаатай адил. Гэхдээ нэг зүйлийг сануулахад бүтээн туурвих бодлого математикийнхаас ялгаатай нь олон хариутай байж болдог учир Таны олсон хариу төгс төгөлдөр шийдэл(цаашид ТТШ гэж товчлох)- тэй заавал таарах албагүй юм. Харин төгс төгөлдөр шийдэлтэй хэр зэрэг дөхсөнөөр уг бодлогыг хэр сайн бодсоноо Та өөрөө дүгнэж чадна.

ШинэСэБО- ын тухай ярилцаж суугаад, төгс төгөлдөр шийдэл гэсэн үгийг сонссон нэгэн найз маань ийм шийдэл байж болохгүй хэмээсэн юм. Тийм шүү, бүхэлд нь үзвэл ийм шийдэл үнэхээр байж болохгүй боловч, үйлдлийн хугацаа, үйлдлийн оронд нь авч үзвэл ТТШ байж болно.

Та техникийн систем хөгжих хуулийг зөв таниад, өөрчилж шинэчлэхээр зорьсон системээ хөгжлийнхөө аль үед байгааг зөв тогтоож, хөгжлийн дараагийн шатанд ямар болон хувирах ёстойг мэдэж байлаа гэж тооцъё. Гэлээ ч Та яг дараагийн шатыг бус, тэрний дараагийнх руу ч бус харин ТТШ- ийг л зорих хэрэгтэй. Алс хэтийг зорьсон хүн ойрхон дэргэдэх довыг чиглэлгүй алтан гадас одоор баримжаа авдаг.

Гэхдээ энд тодруулах зүйл бас байнаа. ТТШ рүү чиглэж явах бус, харин нарийндаа бол ТТШ- ээс үйлдлийн цаг, үйлдлийн орон руугаа чиглэх нь зөв юм. Энэ байдал үлгэр домогт ч хүртэл мөрөөдөл маягаар тусдагийг “оосор бүчгүй орд цагаан өргөө” гэсэн зүйрлэлээс харж болно. Бор эсгий голлосон гэртэйгээсээ болоод “борчууд” нэр авсан эгэл ард олны хувьд хамгийн биелэгдэшгүй мөрөөдөл нь цав цагаан, ганц ч оосор бүчгүй гэр л байжээ.

ТТШ- ээс, өөрөөр хэлбэл хариунаас нь хөөж бодвол амархан байх бодлого өөр салбарт ч тохиолддог. Жишээ болгож математикийн доорх бодлогыг өгөв. Үсэгнүүдийн оронд тохирох тоог тавих ёстой шүү.





ТТШ гэж юуг хэлэх вэ? Товчхондоо нэг зүйлийг сайжруулахдаа нөгөөг муутгахгүйгээр хийхийг л хэлж байна. Чухам юуг сайжруулах, юуг муутгахгүй байх вэ гэдгээ өгөгдсөн энэ олон зүйлээс яаж ялгах вэ? Үүний тулд тухайнсистемийн гол үүргийг тодорхойлно. Үзэгний өөрөөр хэлбэл, цаас- үзэг системийн гол үүрэг нь бичих гэх мэтчлэн. Мөн гол үүргээ гүйцэтгэхдээ бодис- оронгийн нөөц, хоосон гэх мэтийг л ашигласан байх ёстой.

ТТШ- ийг олох өөр нэг аргыг би санал болгож байна. Дахиад л зүйрлэсэн жишээ авъя. Телевизийн юм уу радиогийн антеннд нэвтрүүлэг хамгийн сайн баригдах байрлалыг хайхдаа, эхлээд долгион хамгийн муу баригдаж байгаа хоёр байрлалыг тогтоогоод эдгээрийн дундаж байрлалд антеннаа суурилуулах арга байдаг. Яг үүн шигээр тухайн системийн хувьдхамгийн муу шийдэлийг эхлээд хайж олоод, дараа нь үүнийхээ эсрэгээр ТТШ- ийг олох нь хялбар байж болох юм. Гэвч энэ аргыг хамгийн анх санал болгож байгаа учир цаашид сайн туршиж үзэх ёстой.

ТТШ- ийг тодорхойлсон хэдэн жишээ үзье.

♦ 1. Өндөр байшингуудын цонхыг угаах нь нэлээд нүсэр ажил болдог, байшингийн оройгоос тусгай тавцан өлгөөд энэ тавцан дээр алчуур, сойз, савангаар зэвсэглэсэн хүн зогсоод бүх цонхыг савандаж угаадаг... Энэ тохиолдолд ТТШ нь юу байж болох вэ? Өөрөө цэвэрлэгддэг цонхны шил зохиогджээ. Та төсөөлөөд үз дээ, өглөө эрт наран мандахад танай цонхны шил хир тоосноосоо өөрөө сална. Гол нууц нь мэдээж ид шидийн саваа биш, шидэт тарни ч биш, харин хамгийн сүүлийн үеийн нано технолог ашиглан шилний гадаргуу дээр нүдэнд харагдахгүй маш нимгэн бүрхүүл тогтоосонд байгаа аж. Нано технолог гэдэг нь метрийг арвын 10 зэрэгт хуваасантай тэнцэх хэмжээнд л яригддаг үнэхээр нарийн зүйл юм байна. (www.membrana.ru)

♦ 2. Хамгийн сайн дайсан ямар байх вэ? Үхсэн дайсныг л хэлнэ, эсвэл өөрөө үхдэг, өөрөө бууж өгдөг дайсныг хэлнэ. Дайснаа өл хоолгүй болгож, гал тогоог нь эзлэж авах, уналга унааг нь булааж явгалах, сэтгэл санааг нь үймүүлж байлдах чадваргүй болгох нь аль ч орны цэрэг армид өргөн хэрэглэгддэг мэхүүд юм.

♦ 3. Мистер Биний тоглосон нэгэн цувралыг санаж байна уу, аянд явахаар чемоданаа зэхэж байхдаа, шүдний оогоо хүртэл багасгаж бараг бүгдийг нь шахаад асгачихдаг тэр хэсгийг нь... Хамгийн овор багатай, авч явахад тээргүй оо, сойз ямар байх вэ? Сойз нь нугардаг байдаг, ишэндээ углагддаг ч бий, цаашдаа сойзны ишийг дотроо оотой үйлдвэрлэж болох юм. Бүр оо нь шүдээ угаах болгонд өөрөө бага багаар шахагддаг байж болох.

Тэгтэл огт оогүйгээр, сойзыг хөдөлгөхөд бага зэргийн цахилгаан хүч үүсч шүдийг цэвэрлэдэг, бас л нано технолог дээр тулгуурласан, титанын давхар ислээр хийсэн голтой, цоо шинэ сойз Япон улсад бүтээгдэн, худалдаанд гарчээ. (www.membrana.ru)

♦ 4. Үлдэх хүнээр ачаа бүү татуул гэдэг. Яагаад гэвэл уяа нь тайлагдах магад. Хамгийн сайн зангилаа ямар байх вэ? Явах тутам сулраад байдаггүй, харин ч улам чангардаг, тэгээд бас шаардлагатай үед амархан тайлагддаг уяаг хэлэх байх.

♦ 5. Дээхнэ үед манайд зонхилдог байсан орос машины тоормозыг элэгдэж зай нь холдоход заавал тохируулдаг байлаа. Сүүлийн үеийн барууны тэргэнд ингэх хэрэгцээгүй болж, тоормоз нь элэгдэхээрээ зайгаа өөрөө тохируулдаг болсноос гадна тоормозны даравчаа солих шаардлагатай болсон үед чихарч дуугарч мэдээлдэг болжээ.

♦ 6. Төр засаг маань хятад спирттэй их л тэмцэж, хэр үр дүнд хүрч байгааг бид бүгд харж байгаа. Энэ тохиолдолд ТТШ тодорхойльё.

Хятад эсвэл чанар муутай спирт хилээр оруулахгүй байх нь, хураасан спиртээ устгах нь гол зорилго мөн үү? Мэдээж биш. Хүн ардаа чанар муутай архиар хордуулахгүй байх нь эцсийн зорилго. (Уул нь согтууруулах ундаа-архи гээчийг огт хэрэглэхгүй байвал зохистой ч энэ тохиолдолд тавигдах зорилго биш юм.) Спирт хилээр орж байгааг яаж илрүүлэх вэ гэж биш, харин хулгайгаар спирт оруулахаа яавал өөрсдөө болих вэ гэж бодох ёстой юм.

♦ 7. Өвчилсөн хойно нь эмчлэх үү, урьдчлан сэргийлэх үү? Мэдээж, хоёр дахь замыг сонгоно. Бүх төрлийн вакцин нь анагаах ухаанд ТТШ байж болох уу. Энд сонирхолтой нь бооронгийн нэг нөөц-халдварт нянгийн хортой хүчийг ашиглаж дархлаа үүсгэдэг болгож чаджээ. Гэхдээ ТТШ нь хүн төрөлхтөн тухайн өвчнөөр огт өвддөггүй дархлаатай болох, эсвэл өвчнийг бүрмөсөн устгах юм.

Одоо танд ТТШ- ийн тухай төсөөлөл бий болсон байх. ТТШ- ийн нэг онцлог бол урьд нь саад болж байсан, хортой бодис эсвэл орон нь ашигтай үүрэг гүйцэтгэдэг болох ёстой, жишээ нь уяаг тайлаад байсан хүч нь уяаг чангалах ёстой. Бүр тодруулбал, явах тусам чангарах ёстой, ингэж чангарахад хүн татах, эсвэл ямар нэгэн нэмэлт зүйл хэрэглэхгүй, ачааныхаа жинг ашиглах нь байна.

ТТШ- ийн бас нэг онцлог нь систем өөрийгөө удирддаг, өөрөө ажилладаг, өөрийгөө засдаг, “автомат” болох ёстой. Жишээ нь тоормоз элэгдэх хэрээрээ зайгаа өөрөө тохируулдаг болжээ. Мөн бидний “Нөөцүүд” гэсэн сэдэвт жишээ болгон авч байсан АКМ-47 хэмээх буу нь автомат, өөрөө ажилладаг системийн нэг юм.

ТТШ- ийг тодорхойлсноороо Та шинийг бүтээх стратегээ оллоо гэсэн үг юм.

ТТШ- ээ буруу тодорхойлсон, их тархсан нэгэн тохиолдлыг үзье.

♦ Хүмүүс шинээр мэйл хаяг нээхдээ хүүхдийнхээ нэрээр, эсвэл хүүхдүүдийнхээ нэрийг нийлүүлэх зэргээр шинэ нэр үүсгэж хаяг авдаг. Хэрвээ та нэрээ найзуудаасаа нууцлахыг хүсвэл л ингэх нь зөв байх.

Харин өөрийгөө нуугаагүй бол нэрээ аль болох бүтэн оруулж хаягтай болох нь зөв. Мөн нууц үгээ авахдаа хүмүүсийн санаанд амархан орохооргүй, та өөрөө мартахааргүй, жишээ нь амрагийнхаа нэрийг, эсвэл бүр ээжийнхээ төрсөн газрын нэрийг сонгож болох юм.

ТТШ- ийг ярихад заавал дурдах ойлголтууд бол төгс машин,техникийн төгс систем, төгс бие хүнюм.

Төгс машин гэж гол үүргээ гүйцэтгэхдээ илүү ажил огт хийдэггүй тийм машиныг нэрлэдэг. Ийм машин нь бараг жингүй, эрчим хүч бараг хэрэглэдэггүй, илүү ажил бараг хийдэггүй байх нь. Тийм ээ, ийм юм үлгэрт, эсвэл гайгүй сайн зөгнөлт зохиолд л байдаг байх. Үнэхээр ч менежментийн талаар сүүлийн үед гарч байгаа бүтээлүүд эсвэл барууны фирмүүдийн бүтээгдхүүнийг үзэхэд төгс төгөлдөр шийдлийн тухай ойлголт яах аргагүй санаанд ордог. Энд өөрөө инстол хийдэг программ, зураг авч яриа бичдэг гар утас, хийлдэг гудас диван зэргийг нэрлэж болох юм. Мөн ядуурлаас гарахад чиглэсэн, өөрийн хүчинд тулгуурласан хөгжил зэрэг нь ч жишээ болно.

ТТШ- ийг тодорхойлоход хамгийн их саад болдог зүйл нь бидний хуучинсаг сэтгэхүй юм. Иймд маш зоригтойгоор шинээр сэтгэж, хамгийн байж болшгүй санагдах хувилбарыг ч айж ичилгүй дэвшүүлэх хэрэгтэй ажээ.

Төгс машин нь техникийн систем хөгжих хуулиудийн дагуу бий болох ёстой. Анхны цахиур буу хэдий хол зайд бууддаг байсан, одоогийн буу ямар зайд байгаа онодогийг сана, мөн түүнчлэн анхны компьютер ямар овортой байсныг бид мэднэ.

Техникийн систем хөгжих зүй тогтолыг бид дараагийн сэдвээр үзнэ.

Бодлого 16. Алтны шороон ордод хайгуул хийхдээ 20 метр тутам өрөмдөж, хайгуулын шугам үүсгээд дараагийн шугамаа 200 метр зайтай өрөмддөг. Өрөмдөөд авсан дээжээ усаар угааж гарсан алтыг мянганы нарийвчлалтай жин дээр жигнээд дээжний эзлэхүүндээ жишиж, нийт өрөмдсөн талбайдаа харьцуулж нөөцийг тооцно. Өөрөөр алтыг яаж хайх вэ.Яах вэ?

Бодлого 17. Манай оронд сүүлийн үед эрчимтэй хөгжиж байгаа алтны уурхайнуудад хэрэглэгддэг ус шахах насосонд шийдэх асуудал тулгарлаа. Насос эрэг дээр нь байрладаг хиймэл цөөрмийн усны түвшин нь хур тундасны хэмжээ, агаарын дулаан гэх мэт цаг агаарын болон бусад хүчин зүйлээс хамаарч байнга хэлбэлзэж ихэсч багасч байдаг. Түвшин ихээхэн буурахад насосны ус сорох хэсэг уснаас ил гардаг бол ихээхэн нэмэгдвэл насосоо живүүлэхгүйн тулд зайлуулж аваад насос тавих суурийг өндөрлөөд буцааж суурилуулдаг, усны түвшин буцаад багасвал дахиад л насосоо аваад суурийг нь намсгадаг... Усны түвшин өөрчлөгдөхөд ус сорох хошууг өргөж буулгадаг татуурга хийсэн нь олигтой болсонгүй. Сорох хошуу нь өөрөө дээшилж, доошлож тохируулагддаг хөвүүр бүхий хийц зохиогджээ, гэхдээ зөвхөн багахан хэмжээнд л тохируулагддаг байна. Түвшин ихээр өөрчлөгдөхөд насосны суурийг бас л өөрчлөх нь. Яах вэ?

Бодлого 18. Алтны эрэл, хайгуулд хоногтоо л 2-3 тн ус хэрэглэдэг. Дүн өвлөөр харзнаас ус соруулдаг насос маань хэт хүйтнээс болж зайрмагтаж хөлдөөд ажилладаггүй. Яах вэ?

§ 1.15 Техникийн систем хөгжих хуулиуд

Техникийн систем хөгжих хуулиудийг тодорхой нэг системийн түүх, техникийн музей, патентын мэдээллийн сан зэрэг дээр тулгуурлан судлана.

Хэрэв бид хүрээлэн байгаа техникийн системүүдээсээ үзэг, харандаа мэт аль нэгэн энгийн системийг сонгож түүхийг нь сонирхвол тэдгээр нь тасралтгүй хөгжиж ирсэн, одоо ч хөгжиж байгааг төвөггүй харж чадна.

Энэ хөгжил нь алгуур хувирал (эволюц), огцом үсрэлт (революц) гэсэн хоёр янз байна. Шинийг сэдэгчид оршиж байсан системийн шинж төрхийг эрс өөрчилж огцом үсрэлт хийж, бүр зарим дэд системийг авч хаядаг бол зохион бүтээгчид алгуур хувирлыг хийж, тухайн системийн хурд, хүч гэх мэт үзүүлэлтийг өөрчилдөг. Жишээ нь цахиур буу одоогийн хурдан гэж нэрлэдэг буу болон өөрчлөгдөхөд дарины хундага мэт эд ангиуд хэрэггүй болжээ.

♦ 1. Бидний багад 80- иад онд балыг нь сольдог, төмөр гэртэй харандаа нүдний гэм байж билээ. Одоо ийм механик харандаанаас гадна олон тусдаа, сольдог, жижиг балтай харандаа ч бий болж. Бал нь хугарах болгонд үзүүрлэх шаардлагагүй болох замаар хөгжиж иржээ.

♦ 2. Миний төрсөн ах маань 1971 онд Улаанбаатар хотод бага сургуульд анх орохдоо дүрдэг үзгээр бичиж, савтай бэхээ цүнхэлж явдаг байсан сан. Энэ үзгээр бэхэнд нэг дүрээд хэдхэн үг л бичдэг байлаа. Харин би 3 жилийн дараа сурагч болохдоо ил хошуутай ч гэсэн бэхээ дотроо хадгалдаг, соруулдаг үзгээр бичиж эхэлсэн. Дахиад 2 жил өнгөрч, 1976 он гарахад охин дүү маань далд хошуутай үзгээр эхэлж бичиж билээ. Эдгээр үзэг нэг соруулсан бэхээрээ хэдэн өдөр бичиж болж байсан юм. Үзэгний хөгжил ингээд хэсэг удааширснаа, миний дунд хүү Төгөлдөр сургуульд орох үед дахин идэвхжиж үзгэн бал гээч гарч ирлээ. Үзгэн бал нь сольдог, гуурстай бэхээрээ бүр олон өдөр бичдэг, бэх соруулж гараа завааруулах шаардлагагүй болжээ.

♦ 3. Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарсны дараагаар морин хуур их хөгжиж байна. Хуучны хуурны толгойн морины чих их амархан хугардаг гэнэ. Сүүлийн үед чихийг нь савхи зэрэг зөөлөн эдээр хийдэг болсноор хугарахаа болжээ. Хөгжил нь хатуу хөшүүн эдийг зөөлөн эдээр солих чиглэлд явагджээ. Мөн чавхдсыг сатуркаар хийж, чихийг механик чихээр сольжээ.

♦ 4. Манайд модон сийлбэрээрээ алдартай мужаанууд их бий. Сийлбэр бол маш их уйгагүй, гар ажиллагаа шаардсан ажил гэдэг нь ойлгомжтой. Их хэмжээний эдлэлийг хурдан бас тэгээд чанартай “сийлбэрлэх” арга бий юү? Байнаа, зүмбэрлэх гэж арга байна. Бас бал чулуугаар хэвээ бүрээд, цахилгаан-химийн аргаар төмөржүүлж бүрдэг арга ч бий. Гар хөдөлмөр хөнгөвчилсөн, хими болон бусад шинжлэх ухааны ололт ашигласан тал руу хөгжиж байна.

♦ 5. “Ардын намын модон тамгыг хэн сийлсэн? Би л сийлсэн” гэж Бодоогийн кинонд хэлдэг үгийг санаж байна уу? Албан газруудын тамга, тэмдгийг хэдэн жилийн өмнө цутгамал үсэгнүүдийг өрж хэв бэлдээд, резин шахаж хийдэг байлаа. Энэ аргаар зөвхөн нэг маягын үсэг, тоо орсон тэмдэг үйлдвэрлэх боломжтой гэдэг нь ойлгомжтой. Одоо ямар ч хэвтэй бичиг, дурын зураг, бүр гэрэл зурагтай тэмдэг хийдэг технолог манайд нэвтэрчээ. Тэгээд бүр энэ тэмдэг нь өөрөөсөө тостой, тусгай тос шаарддаггүй гээч.

♦ 6. Үйлдвэрлэлд хэрэглэдэг хийн гагнуурт хүчилтөрөгч зайлшгүй шаардлагатай байдаг. Хүчилтөрөгчийг агаараас шахаж шингэрүүлэх аргаар гарган авдаг байсан бол одоо устөрөгчийн хэт ислээс гаргадаг химийн арга дэлгэрчээ.

♦ 7. Автомашины хагарсан олгойгүй дугуйг яаж нөхдөгийг бид мэднэ. Дугуйгаа задалж, обуднаас нь салгаад хагархайг олж зүлгүүрээр үрээд, цавуудаж нөхөөсөө тавьж, чанга дарна. Хагархай дугуйгаа задлахгүйгээр нөхдөг арга гарчээ. Энэ шинэ нөхөөс нь зунгааралдсан олс хэлбэртэй бөгөөд дугуйгаа нөхөхдөө нөхөөсийг шууд цоорхой руу нь шөвгөөр сэтгэж сүвлэнэ. Дараагийн арга нь бүр амархан, дугуйгаа хагарсан үед хошуугаар нь тусгай савтай бодисыг шахахад уг бодис цоорхой руу агаартай хамт очиж нүхийг бөглөнө. Технологийн хөгжил нь хөдөлмөр хөнгөвчилж, зүлгүүр цавуу нөхөөс мэтийг хэрэглэдэг доод үлэг түвшнээс зөвхөн химийн бодис хэрэглэх дээд бичил түвшинд шилжиж явагджээ. Мөн дугуйны хээ нь элэгдсэн үед тусгай будагтай үе цухуйж дугуйгаа солих болсныг мэдээлдэг дугуй, хээ нь элэгдсэн үед хээтэй хэсгийг нь тайлж аваад, шинийг “өмсгөж” солидог дугуй бий болжээ.

♦ 8. Майханы баганыг ихэнхдээ мод, төмрөөр хийсэн байдаг. Тулгуургүй, тодруулбал хатуу тулгуургүй, хана нь өөрийгөө тулж байдаг, хийлсэн ханатай майхан зохиогджээ. Хийлдэг хана нь мэдээж зөөлөн эдээр хийгджээ. Ер нь ч хатуу тулгуур хэсгийг шахсан хийгээр сольсон жишээ нэлээн бий: Хийлдэг гудас, хийлдэг завь, хийлдэг диван, цаашилбал хөвдөг гүүр гэх мэт.

♦ 9. Тээврийн хэрэгслийн газартай тулж байдаг тулгуур болох дугуйг авч үзье. Морин тэрэг, галт тэрэгний дугуй ихэнхдээ хатуу байдаг бол автомашины дугуй шахсан хийтэй. Ердийн дугуйны оронд тракторынх шиг гинжтэй автомашин гарчээ. Мөн хийн дэртэй, өөрөөр хэлбэл шахсан агаарыг газар луу үлээж өөрийгөө өргөж “тулж” явдаг машин гарсан байна. Ийм машин цас, шавар, намаг, бүр усан дээгүүр ч явдаг тул туулах чадвар өндөртэй байх нь ойлгомжтой. Япон улсад соронзон дэртэй хурдан галт тэрэг гараад удаж байна.

♦ 10. Өрөмдөх, цоолох тухай ойлголтыг авч үзье. Бидний мэддэг өрөм гээч нь гангаар хийсэн мушгиа хэлбэртэй, гараар буюу цахилгаан хөдөлгүүрээр эргэлтэнд ордог зүйл байдаг. Их бие нь дундаа нугастай, бас бүхэлдээ уян мөртлөө үзүүртээ иртэй өрөм гарчээ. Дараагийн хөгжил нь даралттай шингэнээр, усаар буудаж цоолдог арга гарчээ. Энэ аргаар зөөлөн эд, юмсыг битгий хэл хатуу мод, төмрийг ч цоолж байна. Цаашдын хөгжил нь мэдээж туяагаар, лазерийн гэрлээр цоолох арга байж таарна. Хөгжил нь өмнөх жишээтэй адил замаар явжээ.

♦ 11. Хүдрийн ихэнх орд тодорхой зузаантай хөрсөн доор байдаг. Уламжлалт аргаар ашиглалт явуулахдаа: Хучаас хөрсийг уулын техникээр хуулж өөр газар асгана, хүдэртэй чулуулгаа үйлдвэрт авчирч бутлаж, тээрэмдээд усаар угааж тунаах аргаар үндсэн металлаа ялгаж авна. Дараа нь үлдэгдэл металлыг химийн бодисуудаар уусгаж аваад, хоосон чулуулгаа өмнө нь ухсан нүх рүүгээ хийж буцааж булна. Уул уурхайн хөгжил яаж явагдаа бол? Эхлээд тээрэмдсэн хүдрээ усаар угааж тунгаалгүй, шууд химийн бодисоор уусгадаг болжээ, дараа нь хүдрээ үйлдвэрт бутлаж, тээрэмдэхээ больж шууд гадаа хөрсөн дээр нуруулдаж, химийн бодисоор уусгадаг болжээ. Дараагийн технолог нь бүр ч энгийн болж, хүдэр байгаа газраа олон удаа өрөмдөөд, өрөмдсөн цооног руугаа химийн бодисоо хийж, ууссан металлаа газар дороос насосоор соруулж авна.

♦ 12. Урьдчлан сэргийлэх тарилга нь анагаах ухааны ТТШ болж уг өвчнийг бүр мөсөн устгах чиглэлд хөгжиж байгаагын илрэл юм. Вакцин анх нэг өвчнээс сэргийлдэг байснаа одоо нэг тарилгаар олон өвчнөөс зэрэг хамгаалах болж сайжирч байна. Цаашдаа вакциныг заавал тарьдаг байхаа больж, амаар уулгадаг шингэн, арьсан дээр наадаг гоюу, шулуун гэдсээр хийдэг лаа гэх мэт хэлбэртэй болно.

Дээрх жишээнүүдийг нэгтгэн дүгнэж үзвэл техникийн систем нь хатуу хөшүүн байснаа нугастай, зөөлөн, уян болж, улмаар шингэн, даралттай хий, цацраг туяа ашигладаг болж өөрчлөгдөн хөгжиж байна. Энэ явцдаа зарим дэд системийн үүрэг үлдээд, систем нь өөрөө шахагдан алга болж байна.

“Зөрүүд эрийг номхтгосон нь “ гэж орчуулагдан манай оронд гарч байсан нэгэн кинонд италийн нэрт жүжигчин Чилантано эвдэрсэн машин засахдаа, хамар дотроос нь баахан эд ангийг нь сугалан хаяж “засдаг”. Тийм ээ, техникийн дэвшил үнэхээр иймэрхүү маягаар хөгжиж, зарим эд анги, бүр дэд системийг хэрэггүйд тооцож хаядаг.

♦ Бурхан багшийн суугаа дүрийг бүтээхээр зорьжээ. Бүтээлээ олон ч өдөр сараар нухаж, олон ч загвар гаргаж, эцэст нь нүүрний хувирал алганы хээ зэргийг хүртэл гарган урласан гэнэ. Үүгээрээ сэтгэл нь ханасангүй, энэ бүтээлээ жанч өмссөн байдлаар дахин бүтээжээ. Үүнийхээ дараа бүр нөмрөг нөмөргөсөн байдлаар, гэхдээ эхний загваруудын бүх нарийн ширийнийг хадгалсан хэвээр, биеийн хэлбэр нөмрөгний цаанаас харагдахгүй хэдий ч анзаарагдахуйц хийжээ. (Орчин үеийн уран зохиолоос)

Техникийн систем хөгжих хуулиудыг нэрлэе. Үүнд :

- Системийн хэсэг бүрдэх хууль

- Системийн “эрчим дамжих” хууль

- Системийн хэсгүүдийн хэлбэлзэл тохирох хууль

- Систем төгөлдөржих хууль

- Системийн хэсгүүдийн өрөөсгөл хөгжих хууль

- Дээд системд дэвших хууль

- Үлэг түвшингээс бичил түвшинд шилжих хууль

- Бооронгийн зэрэг ихсэх хууль

- S- хэлбэрээр хөгжих хууль болно. Эдгээр хуулийг энэ номын дараагийнхад дэлгэрүүлж үзэх болно.

Үүгээр энэ номын эхний бүлэг төгсөж байна.

Бодлого 19. Би хөдөө гадаа байнга явахад машины маань CD тоглуулагч бартаатай замд “зурагдаад” хөгжим сонсох хэцүү дээ, магнитофон байгаа ч чанараараа яаж CD- ийг гүйцэх вэ дээ. Яах вэ?

2010 оны намар Өмнөговь аймгийн

Мандал-Овоо сумын Олон-Овоотын

уурхайд е-хэлбэрт шилжүүлэв.

batuug@gmail.com